توقف چرخهای امید در کابل؛ وقتی کتاب، قربانی ایدئولوژی میشود
- Tamim Attaiy
- Oct 9
- 3 min read
در شهری که روزگاری صدای ورق زدن کتاب در گوشهوکنار آن طنین داشت، امروز سکوت سنگینی بر چرخهای «کتابخانههای سیار چهارمغز» نشسته است. تیم این نهاد فرهنگی و آموزشی روز سهشنبه اعلام کرد که بهدلیل «محدودیتها» و «چالشهای عملیاتی» ناگزیر شده است فعالیت 17 کتابخانه سیار خود را در کابل متوقف کند، کتابخانههایی که از سال 2018 تاکنون برای بیش از 40 هزار کودک، روزنهای از امید و آگاهی گشوده بودند.
فرشته کریم، فعال حقوق کودک و بنیانگذار این برنامه، در بیانیهای نوشت: «ما موقتاً متوقف میشویم، اما مأموریتمان برای دفاع از حق آموزش و رؤیای آیندهای بهتر برای کودکان افغانستان تغییر نکرده است.»
اما واقعیت تلختر از یک «وقفه موقت» است. توقف این برنامه نماد خاموش شدن یکی از آخرین چراغهای آموزش آزاد در کشوری است که نظام آموزشی آن بیش از هر زمان دیگری زیر سلطه ایدئولوژی طالبان قرار گرفته است.
وقتی آموزش، ابزار کنترل میشود
طالبان از زمان بازگشت به قدرت در اگست 2021، آموزش را از یک حق انسانی به ابزاری برای مهندسی فکری جامعه تبدیل کردهاند. مدارس دخترانه بالاتر از صنف ششم بسته شده، در دانشگاهها رشتههای علوم اجتماعی و مدرن حذف یا محدود شدهاند و دروس دینی و شرعی جایگزین علوم طبیعی، فلسفه و تاریخ معاصر شده است.
آنچه طالبان «اصلاح نظام آموزشی» مینامند، در عمل پروژهای برای ایدئولوژیکسازی نسل آینده است؛ نسلی که باید در مدارس یاد بگیرد چگونه «اطاعت کند»، نه چگونه «بیندیشد».
در چنین فضایی، برنامههایی مانند کتابخانههای سیار چهارمغز که هدفشان ترویج تفکر انتقادی، خلاقیت و عشق به مطالعه بود، به تهدیدی برای نظم فکری طالبان تبدیل میشوند.
کتابهایی که از کوچههای کابل تبعید شدند
کتابخانههای سیار چهارمغز با رنگهای شاد و قفسههایی پر از داستان و تصویر، از سال 2018 در کوچههای کابل میچرخیدند تا کودکان را با جهان واژهها آشنا کنند. بیش از یک میلیون کودک از این برنامه بهرهمند شدند؛ بسیاری از آنها برای نخستینبار در عمرشان کتابی غیردرسی را در دست گرفتند.
اما اکنون، این کتابخانهها که بیشتر کارکنانشان زنان بودند، از حرکت بازماندهاند. طالبان که از هر تجمع آزادانه، حتی برای کودکان، بیم دارند، بهطور غیرمستقیم فضا را برای چنین برنامههایی تنگ کردهاند: از کنترل رفتوآمد و الزام به مجوزهای سختگیرانه گرفته تا بازخواست داوطلبان زن بهخاطر «اختلاط جنسیتی» یا «ترویج افکار غربی».
از آموزش تا تبلیغ ایدئولوژی
نظام آموزشی کنونی افغانستان در حال تبدیل شدن به یک ساختار کاملاً ایدئولوژیک است. معلمان و مدیران مکلفاند برنامههای درسی را بر مبنای تفکر طالبانی تنظیم کنند. در مکاتب دولتی، کتابهای علوم اجتماعی حذف یا بازنویسی شدهاند؛ در برخی مناطق حتی درسهای ریاضی و فیزیک با روایتهای مذهبی جایگزین گردیدهاند.
بهجای آموزش تفکر انتقادی و علم، به کودکان آموخته میشود که «چگونه مؤمن بمانند» و «چگونه دشمنان شریعت را بشناسند». نتیجه، نسلهایی است که از جهانبینی علمی و مدرن دور میمانند و به ابزاری برای تداوم سلطه فکری تبدیل میشوند.
مهاجرت اجباری دانش و خاموشی صداهای زنانه
توقف فعالیت «چهارمغز» تنها یک تصمیم عملیاتی نیست؛ بخشی از موج بزرگتری است که طی سه سال اخیر نهادهای آموزشی، فرهنگی و حقوق بشری را وادار به تعطیلی یا مهاجرت کرده است.
اکثریت کارکنان این کتابخانهها زنان بودند؛ زنانی که با شجاعت میان کوچههای خاکی کابل میچرخیدند تا کودکان را به خواندن تشویق کنند. امروز، بسیاری از آنها از کار بازماندهاند و به حاشیه رانده شدهاند، در حالی که طالبان هنوز از «حق تعلیم زنان» به عنوان «موضوع قابل بررسی» یاد میکنند.
چشمانداز آینده؛ آموزش در تبعید
تیم چهارمغز اعلام کرده است که فعالیتهای خود را از طریق نهادی بهنام «فرشته» در ایالات متحده ادامه خواهد داد و در حال طراحی برنامهای نوین برای کودکان افغان است که قرار است در بهار 2026 معرفی شود.
اما پرسش اصلی باقی میماند: تا زمانی که آموزش در افغانستان گروگان ایدئولوژی است، نسل آینده این کشور چه خواهد آموخت؟
نتیجهگیری
توقف کتابخانههای سیار چهارمغز تنها یک توقف لجستیکی نیست؛ این نشانهای است از سقوط تدریجی فرهنگ مطالعه، آزادی اندیشه و حق آموزش مستقل در افغانستان.
در کشوری که دختران از تحصیل محروماند، معلمان سانسور میشوند و کتابخانهها خاموش، تنها چیزی که هنوز زنده است، رؤیای آموزش است؛ رؤیایی که شاید دیگر نه در کوچههای کابل، بلکه در تبعید ادامه یابد.
