د لټون پایلې

Photo: Daily Outlook Afghanistan / IFJ له ویزو د تمدید د بندېدو او په پاکستان کې د نیونو د زیاتېدو سره، لسګونه افغان خبریالان چې له طالبانو د بیا واکمنېدو وروسته دې هېواد ته تښتېدلي، اوس د جبري ایستلو له ګواښ سره مخ دي. دغه خبریالانو پرون (۱۸ زمری) د دې بهیر په اړه د اندېښنې څرګندولو ترڅنګ له د پاکستان له حکومته، د رسنیو د ملاتړ له بنسټونو او له نړیوالو سازمانونو وغوښتل چې د دوی د ایستلو او بېرته افغانستان ته د ستنولو د مخنیوي لپاره ژر تر ژره اقدام وکړي. د دوی په وینا، دا وضعیت د دې لامل شوی چې ښځې، سړي او د هغوی ماشومان په وېره او اندېښنه کې ژوند وکړي او اړ شي چې شپه او ورځ په سړکونو یا نااشنا سیمو کې تېر کړي، چې دا یې امنیت له لا زیات ګواښ سره مخ کوي. تبعیدي خبریالانو د پاکستان د خلکو او حکومت د مېلمه‌پالنې مننه وکړه او ټینګار یې وکړ چې د مهاجرو د بېرته‌ستنېدنې په بهیر کې باید د بشري حقونو اصول او معیارونه په پام کې ونیول شي او اجازه ورنه کړل شي چې دوی یو ځل بیا د طالبانو لاس ته ولوېږي. هغوی خبرداری ورکړی چې د دې بهیر دوام کولای شي د بیان د آزادۍ او د خبریالانو د ژوند د خوندیتوب لپاره جدي پایلې ولري. له طالبانو د واکمنېدو وروسته، زرګونه خبریالان پاکستان ته پناه شوي او ډېری یې له میاشتو او آن کلونو راهیسې د اروپایي هېوادونو یا امریکا ته د انتقال په تمه دي. د ویزو د تمدید بندېدل او د نیونو زیاتوالی اوس د دوی د بېرته‌ستنېدنې او د طالبانو د غچ اخیستنې له ګواښ سره مخامخوالي زیات کړی دی.

Photo: Laura Goodgame / U.S. Air Force / Public Domain ځايي سرچینې په خوست ولایت کې وايي چې په دوه جلا پېښو کې یوه نجلۍ او یو هلک ځوان ځان وژنه کړې ده. د سرچینو په وینا، دغه پېښې د جمعې په ورځ (۱۷ زمری) د دې ولایت د دوه‌من‌ده او اسماعیل‌خېل مندوزي په ولسوالیو کې رامنځته شوې دي. په یوې پېښې کې، یوه ۱۵ کلنه نجلۍ د دوه‌من‌ده ولسوالۍ د سیدخېل په کلي کې، او په بله پېښه کې، ۱۳ کلن هلک د اسماعیل‌خېل مندوزي ولسوالۍ د میته‌خان په کلي کې ځان وژنه کړې ده. سرچینې وايي چې فقر او د کورنۍ ستونزې د دې ځان‌وژنو اصلي لاملونه بلل شوي دي. د طالبانو د واکمنېدو وروسته، په هېواد کې د ځان وژنو پېښې زیاتې شوې دي چې ډېری قربانیان یې ښځې او نجونې دي. په ډېرو مواردو کې، کورنۍ تاوتریخوالی او اقتصادي فشار د اصلي لاملونو په توګه یادېږي.

Sent to Zan TV د طالبانو د څلور کلنې واکمنۍ د کلیزې په درشل کې، د افغانستان د مقتدرو ښځو خوځښت د دې ډلې څلور کلنه واکمني وغندله او ویلي یې دي چې دا ورځ د افغانستان د خلکو په ګډو خاطرو کې د «تیارې او دردناکې ورځې» په توګه ثبت شوې او له هماغه مهاله هېواد د تیارو، سرکوب، تبعیض او بحران ښکار شوی دی. دغه خوځښت ټینګار کړی چې طالبانو په زور او پرته له هر ډول سیاسي یا ولسي مشروعیت څخه افغانستان د خپل تاریخ له تر ټولو تیارو دورو سره مخامخ کړی دی؛ داسې یوه دوره چې پکې ښځې او نجونې په سیسټماټیک ډول له خپلو لومړنیو حقونو محرومې شوې دي، رسنۍ سانسور شوې دي، مدني فعالان چوپ یا تبعید شوي دي، لږکۍ د تبعیض او ځورونې لاندې راغلي دي، او فقر او اقتصادي بحران د خلکو زیات شمېر ځپلی دی. د افغانستان د مقتدرو ښځو خوځښت ویلي چې د ۱۵ آگوست «د مقاومت او داد غوښتنې ورځ» ده، نه د هېرېدو ورځ، او د طالبانو واکمني «نامشروع، دښمنه له ښځو او د بشري حقونو ښکاره ناقضه» ده. دغه خوځښت له نړیوالې ټولنې غوښتي چې طالبان په رسمیت و نه پېژني او د ښځو، د بشري حقونو د مدافعانو، خبریالانو او زیان‌منو لږکیو عاجل ملاتړ په لومړیتوب کې ورکړي.

Sent to Zan TV په ۱۵ د اگست د رسېدو سره، د ښځو د آزادۍ پر لور خوځښت ویلي چې دا ورځ د افغانستان د معاصر تاریخ «تر ټولو تریخې ورځې او د تیارو، سرکوب، وېرې او د بشري حقونو د پراخ نقض» د پیل یاد راژوندی کوي؛ هغه ورځ چې له هغې وروسته ویره، تبعیض او بې‌عدالتي د میلیونو افغانانو پر برخلیک سیوری شوی دی. دې خوځښت ټینګار کړی چې طالبانو د جنسیتي اپارتاید په تحمیل سره ښځې له زده‌کړې، کار، سفر، هنر، ورزش او په ټولنه کې له شتون څخه محرومې کړې او افغانستان یې هغه «یوازینی هېواد په نړۍ کې» ګرځولی چې پکې د شپږم ټولګي پورته نجونې د زده‌کړو اجازه نه لري. د دې خوځښت په وینا، قومي لږکۍ، په ځانګړې توګه هزاره ګان او د تشیع مذهب پیروان، د مرګونو بریدونو، جبري کډو، د شتمنیو غصب او سیستماتیک تبعیض هدف ګرځېدلي، او لسګونه بریدونه د هغوی پر تعلیمي، مذهبي او کلتوري مرکزونو ترسره شوي چې هېڅ څېړنه او ځواب وینه یې نه ده شوې. د ښځو د آزادۍ پر لور خوځښت وايي طالبان د خبرو او مشارکت ټولې لارې تړلي، او د پراخ فقر، درنو مالیاتو او ټولنیزو محدودیتونو په وسیله یې د خلکو ژوند په «بې‌پایه جهنم» بدل کړی دی. یاد خوځښت غوښتنه کړې چې د افغانستان په تړاو د نړیوال سیاست سمدستي بدلون رامنځته شي، پر طالبانو اغېزمن فشار واچول شي، یو ټول‌نیوښتیز سیاسي بهیر جوړ شي، د لږکیو پر ضد د جنایتونو په اړه نړیواله څېړنه وشي، د بشري حقونو له مدافعانو او خبریالانو سره عملي ملاتړ وشي، او طالبان له هر ډول نړیوالې رسمي پېژندنې محروم شي. یاد خوځښت ټینګار کړی: «د افغانستان ښځې عدالت غواړي، نه ترحم؛ د ژوند او زده‌کړې حق غواړي، نه تشې وعدې. نړۍ باید هېره نه کړي چې د هر تړلي دېوال شاته یوه نجلۍ ولاړه ده چې د ساه اخیستو حق لري. دا د یوې ملت د ښځو چیغه ده.»

Photo: MOHD RASFAN / AFP د خبریالانو بې‌سرحده سازمان (RSF) په یوه اعلامیه کې د طالبانو له‌خوا په کابل کې د خبریالانو او د رسنیو د کارکوونکو خودسرانه نیول غندلي او له دې ډلې یې غوښتي چې ژر تر ژره ټول نیول شوي کسان آزاد کړي او پر رسنیو فشار پای ته ورسوي. په دې اعلامیه کې ویل شوي چې د تېرو ۱۷ ورځو په ترڅ کې لږ تر لږه څلور خبریالان او د رسنیو کارکوونکي د طالبانو د استخباراتو ریاست او د امر بالمعروف او نهی عن المنکر وزارت له‌خوا په کابل کې نیول شوي دي. یادې ادارې د نیول شویو خبریالانو په ډله کې د ابوذر سارم سرپلي یادونه کړې چې د «توانا» خبري آژانس او د افغانستان د رسنیو فدراسیون رئیس دی. طالبانو هغه په دې تور نیولی چې «د ښځو لپاره د خبریالۍ د زده‌کړې کورسونه یې جوړ کړي»، «د بهرني بودجې ترلاسه کول» او «د محرم راپورونو لېږل هغو رسنیو ته چې د اسلام د دښمن په توګه ګڼل کېږي». وروسته طالبانو د هغه د «جبري اعتراف» یوه ویډیو خپره کړه چې پکې هغه په «جاسوسۍ» او «اخلاقي فساده» تورن شوی دی. همدارنګه، محمد بشیر هاتف، د ژوندون تلویزیون آزاد خبریال، او شکیب نظری، د جاپاني i24 News آزاد خبریال، هم د طالبانو له‌خوا نیول شوي او نامعلوم ځای ته وړل شوي دي. RSF دا نیونې او د جبري اعترافونو خپرول د طالبانو هغه هدفمند اقدام بللی چې غواړي «په افغانستان کې خپلواکه ژورنالېزم له منځه یوسي» او ټینګار یې کړی چې جبري اعتراف اخیستل د عادلانه محاکمې او د رسنیو د آزادۍ ښکاره نقض دی. د دې ادارې د جنوبي آسیا مسؤلې، سیلیا مرسیه، ویلي: «د طالبانو دا سرکوبګرانه چلند باید ژر تر ژره پای ته ورسېږي. موږ د ټولو نیول شوو خبریالانو د بې‌قید او شرط آزادۍ او د هغوی د ضبط شویو وسایلو د بېرته سپارلو غوښتنه کوو.» هغې له نړیوالې ټولنې غوښتي چې د دې سرکوب په وړاندې چوپ پاتې نه شي او د افغانستان د رسنیو د آزادۍ د دفاع لپاره عملي ګامونه واخلي.

Sent to Zan TV د افغانستان د ښځو د سیاسي مشارکت شبکه، د طالبانو د بیا واک ته رسېدو د څلورمې کلیزې په درشل کې، په یوه اعلامیه کې دا ورځ د هېواد په تاریخ کې «توره ورځ» بللې او ویلي یې دي چې تېرو څلورو کلونو کې د افغانستان خلکو ته پرته له «ظلم، وېرې، فقر، جبري کډوالۍ، وژنې، زندان، شکنجې، تېرۍ، سپکاوي او بې‌عدالتی» بل څه نه دي پاتې شوي. په دې اعلامیه کې ویل شوي: «دا هغه ورځ ده چې نړیوالې ټولنې په بې‌پروايۍ د افغانستان د ۳۶ میلیونو وګړو برخلیک د یوې ترهګریزې ډلې په لاس ورکړ. د جهالت او افراطیت تیاره په هېواد سیوره واچوه، هیلې یې ماتې کړې او خلکو ته یې له رنځ ډک راتلونکی ور تحمیل کړ.» یاده شبکه وايي چې په دې څلورو کلونو کې طالبانو په منظم ډول ښځې له ټولنیز، سیاسي او تعلیمي ژوند څخه حذف کړي او د ښځو د دښمنۍ فرمانونو په صادرولو سره یې په ښکاره د جنسي توپیر نظام (جنسیتي اپارتاید) پر هېواد حاکم کړی دی. د افغانستان د ښځو د سیاسي مشارکت شبکه نړیواله ټولنه پر طالبانو د «شرمونکي جوړجاړي» په تور نیولې او ویلي یې دي: «په دې څلورو کلونو کې نړیواله ټولنه نه یوازې د افغانستان له ښځو او خلکو سره ودرېده نه، بلکې د طالبانو د اړیکو د عادي کولو او سیاسي تعامل د هڅو له لارې یې یو ځل بیا د افغانستان بې‌ګناه خلک د خپلو سیاسي ګټو لپاره قرباني کړل.» یادې شبکې غوښتنه کړې چې د طالبانو جنایتونه دې د «جنسیتي اپارتاید» په توګه وپېژندل شي او د دې ډلې مشران دې د نړیوالو بندیزونو او قضایي تعقیب لاندې ونیول شي. همداراز یې له نړیوالې ټولنې غوښتي چې طالبان په رسمیت و نه پېژني، ورسره همکاري و نه کړي، او ملګري ملتونه او نور نړیوال بنسټونه دې د افغانستان د خلکو ترڅنګ ودرېږي، نه د بشري حقونو د ناقضانو ترڅنګ. د دې شبکې غړو ټینګار کړی چې «موږ د افغانستان ښځې هېڅکله نه هېر کوو چې چا د ازادۍ لپاره خپل ژوند ورکړ. تر هغه چې ازادۍ، عدالت او برابري ته نه یو رسېدلي، ودرېږو او مبارزه کوو.»

Photo: © UNFPA via media monitors د ملګرو ملتونو د مېشتېدو پروګرام وايي چې په افغانستان کې د هغو ښځو او نجونو لپاره چې له مهاجرته راستانه کېږي، هېڅ ډول تعلیمي، کاري او یا هم د ټولنیز او اقتصادي پرمختګ فرصتونه نشته. د دې پروګرام مشره په افغانستان کې، استفاني لوز، د ژنیو په یوه خبري ناسته کې وویل: «زه خپله یوه لور لرم، نو کله چې زه هغو نووځوانو نجونو ته ګورم، پوهېږم چې هغوی هغه هېواد ته ستنېږي چې پکې د دولسم ټولګي پورته نجونو لپاره هېڅ زده‌کړه نشته، داسې ځای چې نه پوهېږي چې چېرته ولاړې شي او په څرګنده توګه د ټولنیز یا اقتصادي پرمختګ هېڅ فرصت نه لري.» هغې زیاته کړه چې د ستنېدونکو په منځ کې داسې کورنۍ هم شته چې ښځه یې سرپرسته ده او باید هغه ټولنې ته ستنې شي چې پکې ښځې حتی د کور څخه د وتلو او ډاکتر ته د تللو لپاره د «محرم» یا نارینه سرپرست ملګرتیا ته اړتیا لري. د لوز په وینا، افغانستان دا مهال له بې‌سابقه د مهاجرو د ستنېدنې له بحران سره مخ دی. د ۲۰۲۳ د وږي له میاشتې راهیسې تر اوسه له درې میلیونو زیات کسان دې هېواد ته ستانه شوي چې شاوخوا ۶۰ سلنه یې له اتلس کلنۍ کم عمر لري. یوازې په یوه اونۍ کې، د چنګاښ له ۳ زره تر د زمري تر ۱۰مې، له ایران څخه تر ۸۵ زره زیات کسان او له پاکستان څخه تر درې زره زیات کسان ایستل شوي دي. هغې ټینګار وکړ چې هغه څه چې سمدستي ورته اړتیا ده، په هغو سیمو کې د بېرته‌ګډېدو یو همغږی پروګرام دی چې ستنېدونکي پکې مېشتېږي. له دې بهیره پرته، هغوی د وابستګۍ په کړۍ کې بند پاتې کېږي او له جدي خطرونو سره مخامخ کېږي. د ملګرو ملتونو د مېشتېدو د پروګرام مشره وویل چې د ژوند بیا رغونه له بیړنیو مرستو زیاتو شیانو ته اړتیا لري. د هغې په باور، خلک د باعزته ژوند لپاره مناسب کور، د ملکیت حق، د پاکو اوبو لاسرسی، روغتیایي خدمات او د ژوند کولو فرصتونو ته اړتیا لري. لوز وویل چې افغانستان له دې وړاندې هم له جدي ستونزو سره لاس او ګرېوان و؛ نږدې نیمايي وګړو ته بشري مرستو ته اړتیا وه او د بشري حقونو وضعیت، په ځانګړي ډول د ښځو او نجونو لپاره، د خرابېدو په حال کې و. هغې همدارنګه وویل چې افغانستان د اقلیمي بدلونونو پر وړاندې له لسو تر ټولو زیان‌منو هېوادونو څخه دی، او وچکالي، سېلابونه او ګرمي د کلیوالو معیشت او حتی په ښاري سیمو کې ژوند ته ګواښ پېښوي. دغه د ملګرو ملتونو چارواکې له نړیوالې ټولنې څخه د دوامدار مالي ملاتړ غوښتنه وکړه او ټینګار یې وکړ چې بېرته ستنېدونکي باید د اضافي بوج په توګه ونه لیدل شي، بلکې هغوی له ځان سره د مهارتونو مجموعه راوړي او کولی شي خپلو ټولنو ته مرسته ورسوي.

Photo: AFJC د رادیو نسیم خپرونې د دایکنډي او بامیان په ولایتونو کې وروسته له هغه بندې شوې دي چې د دې رادیو مدیرمسئول او دوه خبریالان د طالبانو استخباراتو لخوا ونیول شول. د چهارشنبې په ورځ ۱۵ زمری، سلطان‌علي جوادي، چې د رادیو نسیم مدیرمسئول دی، له دوو خبریالانو، سیف‌الله رضايي او مجتبی قاسمي سره یو ځای د طالبانو د استخباراتو له‌خوا په دایکنډي کې نیول شوي دي. رضا واحدي، چې د رادیو نسیم امتیاز لري، رسنیو ته ویلي چې د دغو کسانو د نیول کېدو لامل، د انتونیو ګوترش د هغه وروستي راپور خپرېدل دي چې د داعش حضور یې په افغانستان کې تایید کړی. د هغه په وینا، د طالبانو د استخباراتو رئیس پوښتنه کړې چې دا راپور ولې د نسیم له‌خوا خپور شوی دی. واحدي ویلي چې دا درې واړه کسان تر پرون ماښام شاوخوا ۱۱ بجو پورې بنديان ول او وروسته له ضمانت ورکولو آزاد شوي دي. سره له دې، ټاکل شوې چې دا درې کسان نن پنجشنبه یو ځل بیا د طالبانو استخباراتو ته لاړ شي، خو د دوی وروستی برخلیک لا نه دی معلوم. ویل شوي چې د نیول کېدو پر وخت، طالبانو د رادیو نسیم د خپرونو کمپیوټر هم له ځانه سره وړي دي. سلطان‌علي جوادي تر دې وړاندې هم، د ۱۴۰۲ کال د میزان میاشت کې نیول شوی و او د طالبانو پر ضد د تبلیغ په تور، یو کال بند ته محکوم شوی و. هغه د اوو میاشتو بند تېرولو وروسته، د روان کال د حمل په میاشت کې خوشې شوی و. رادیو نسیم هم د ۱۴۰۲ کال په نیمایي کې د طالبانو له‌خوا تړل شوی و، خو پنځه میاشتې وروسته، د حوت په میاشت کې ورته د بیا فعالیت اجازه ورکړل شوه. دا ټول په داسې حال کې کېږي چې د نړیوالو خبریالانو فدراسیون تازه اعلان کړی چې یوازې د جولای په میاشت کې، لږ تر لږه اووه خبریالان او رسنیز کارکوونکي د طالبانو لخوا نیول شوي دي. دا اداره له طالبانو غوښتي چې ټول بندي خبریالان ژر تر ژره خوشې کړي او له خودسرانه نیونو لاس واخلي.

Social Media د طالبانو سترې محکمې اعلان کړی چې د چهارشنبې په ورځ (۱۵ زمری)، اووه تنه کسان، چې یوه ښځه هم پکې شامله ده، د زابل ولایت د شاه‌جوي ولسوالۍ په عام محضر کې شلاق وهل شوي دي. د دې محکمې په اعلامیه کې ویل شوي چې څلور کسان د غلا او لواطت په تور، او درې نور، چې یوه ښځه هم پکې ده، د «نامشروع اړیکو» په تور مجازات شوي دي. ویل شوي چې دغو کسانو ته د ۲۰ تر ۳۰ ضربو پورې شلاق ورکړل شوی دی. دا سزا په داسې حال کې عملي شوې چې سره له پراخو نړیوالو غندنو، د طالبانو تر واکمنۍ لاندې په افغانستان کې صحرایي محکمې او فزیکي سزاوې لا هم دوام لري. طالبانو له هغه وخت راهیسې چې په ۲۰۲۱ کال کې بیا واک ته ورسېدل، څو ځله ښځې او نارینه د مختلفو تورونو په موخه د خلکو په وړاندې مجازات کړي دي.

Photo: Future Afghanistan ملګرو ملتونو د پاکستان د حکومت له خوا د هغو افغان پناه‌غوښتونکو د ایستلو پرېکړې په اړه اندېښنه ښودلې چې د لنډمهاله استوګنې کارت (POR) لري. د کډوالو په چارو کې د ملګرو ملتونو عالي کمېشنرۍ (UNHCR) د چهارشنبې په ورځ (۱۵ زمری) په یوه اعلامیه کې له پاکستاني چارواکو غوښتي چې هغه افغانان چې نړیوال ملاتړ ته اړتیا لري، محصلین، ناروغان، او زیان‌من خلک، باید له جبري ایستلو مستثنا شي. په دغه اعلامیه کې په ځانګړې توګه د افغان ښځو او نجونو د جبري ایستلو په اړه ژوره اندېښنه ښودل شوې او ټینګار شوی چې دا اقدام به هغوی د خپلو اساسي حقونو له جدي نقض سره مخ کړي. UNHCR همداراز له هغه یو میاشتني فرصت هرکلی کړی چې د پاکستان له خوا د دې پرېکړې د عملي کېدو لپاره ورکړل شوی دی. په ورته وخت کې، ریچارد بنت، د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د بشري حقونو ځانګړی راپور ورکوونکی، هم د پاکستان دا پرېکړه چې غواړي په ډله‌ییز ډول افغان پناه‌غوښتونکي وباسي، «د اندېښنې وړ» بللې ده. نوموړي خبرداری ورکړی چې دا بهیر کولی شي د لا ډېرې بې‌ثباتۍ لامل شي او د بېرته‌ستنو شوو کسانو لپاره مالي اړتیاوې لا زیاتې کړي. دا په داسې حال کې ده چې د پاکستان حکومت اعلان کړی چې هغه افغانان چې د لنډمهاله استوګنې کارت لري، باید تر یکم سپتمبر پورې له دې هېواده ووځي. د نړیوالو ادارو په وینا، دا پرېکړه له یو میلیون څخه زیات افغان پناه‌غوښتونکي له خطر سره مخامخ کوي.