د لټون پایلې

Sent to Zan TV د طالبانو د نوي فرمان له مخې، چې ښځې اړ کوي برقع واغوندي، د افغانستان د ښځو د تاریخ د بدلون غورځنګ په کابل کې د يو احتجاجي حرکت په ترڅ کې برقعې وسوځولې. دغه غورځنګ په خپل بيان کې دا اقدام د طالبانو «غيرانساني فرمان او د تسلط هغه وسيله» بللې چې د ښځو د له منځه وړلو لپاره ترې کار اخيستل کېږي. په اعلاميه کې ويل شوي: «هيڅ مذهبي او اخلاقي مرجع نشي کولای د ښځو پر وړاندې جبر، ظلم او زور د دين په نوم توجيه کړي. طالبان له دين څخه د واکمنۍ، کنټرول او د ټولنې د نيمې برخې د حذف لپاره کار اخلي.» په اعلاميه کې راغلي، د برقعې اجباري اغوستل د بشري بنسټيزو حقونو څرګند نقض او د «سيستماتيک ښځه‌دښمنۍ» څرګند مثال دی. غورځنګ له ملګرو ملتونو، د بشري حقونو له شورا او د جنډري برابري د ملاتړ له دولتونو غوښتي چې د طالبانو دغه پرېکړه په رسمي ډول وغندي، پر دې ډلې سياسي او حقوقي فشارونه راولي او د افغان ښځو د ملاتړ لپاره عملي ګامونه پورته کړي. دا اعتراض وروسته له هغه ترسره شو، چې طالبانو په وروستيو ورځو کې د هرات په ولايت کې د ښځو لپاره د برقعې اغوستل اجباري کړي دي. د طالبانو د نوي حکم له مخې، د ټکسي چلوونکي حق نه لري ښځې بې له برقعې پورته کړي، او بې‌برقعې ښځې د روغتيايي مرکزونو او شفاخانو ته له ننوتو منع شوې دي. ځايي سرچينې وايي، ښځينه ښوونکې هم اړې شوې چې برقع واغوندي. دا فرمان چې د شنبې له ورځې راهيسې په هرات کې عملي شوی، د ښځو ورځنی ژوند ډېر ستونزمن کړی دی. د سرچينو په وينا، د ښځو لاسرسی روغتيايي خدمتونو ته کم شوی او ګڼ شمېر ښځې د برقعې د نشتوالي له امله له درملنې بې‌برخې پاتې کېږي.

Exclusivea د سمنګان او بلخ په ولايتونو کې د زورورې زلزلې له رامنځته کېدو وروسته، د دې سيمو ښځې د روغتيايي خدماتو، سرپناه او د ژوند د بنسټيزو اسانتياوو د نشتوالي له امله سختې اندېښمنې دي او وايي چې د زلزلې وروسته حالت ورته ډېر ستونزمن شوی دی. حميده، د بلخ يوه اوسېدونکې، زن‌نيوز ته وويل: «له بده مرغه، کله چې زلزله وشوه، زموږ ټول کورونه ونړېدل او زه او د کورنۍ نور غړي ټپيان شوو. خو ډاکتران او درمل پر وخت نه‌رسېږي. زموږ غوښتنه دا ده چې حکومت او مرستندوي ادارې دې د روغتيايي خدمتونو او سرپناه په برخه کې جدي پاملرنه وکړي.» دا يوازې د هغې فاجعې يوه برخه ده چې د دغو سيمو ښځې ورسره مخ دي. Exclusive شفيقه، د بلخ د خُلم ولسوالۍ يوه زلزله‌ځپلې ښځه، زن‌نيوز ته وويل چې د سيمې د ښځينه ډاکترانو د کمښت له امله ګڼې ټپې شوې ښځې او نجونې له جدي خطر سره مخ دي. هغې زياته کړه: «ډېری ښځې او نجونې زموږ په سيمه کې ټپيانې دي، خو له بده مرغه نه ډاکتر شته او نه دوا. وېرېږو چې ښايي ډېری له دوی ژوند له لاسه ورکړي او څوک د مرستې لپاره ورسېږي نه.» له بلې خوا، زليخا، د سمنګان ولايت يوه ښځه او اوسېدونکې، هغه سخت او دردناک حالت زن‌نيوز ته بيان کړ چې له زلزلې وروسته يې تجربه کړی دی. هغې وويل چې څو شپې او ورځې يې له خپلو ماشومانو سره بې‌سرپناه تېرې کړې او د سړې هوا له امله يې ماشومان په موسمي ناروغيو اخته شوي دي. زليخا خبرداری ورکړ: «که د معیاري سرپناه د جوړولو لپاره جدي ګامونه پورته نه‌شي، ښايي ناروغۍ زياتې شي او زما ماشومان خپل ژوند له لاسه ورکړي.» Exclusive دا راپور د شمال په زلزله‌ځپلو سيمو کې د ښځو د بحراني حالت يوازې يوه څنډه څرګندوي؛ هغه ښځې چې د دولتي او مرستندوي بنسټونو د عاجلې پاملرنې او جدي رسېدنې په تمه دي. دوی په داسې حال کې د بېړنيو مرستو غوښتنه کوي، چې د خپل ژوند د بيا رغونې لپاره د روغتيايي خدمتونو، سرپناه او نورو بنسټيزو اړتياوو ملاتړ ته سخته اړتیا لري.

Photo: AFP «دوی موږ ته د قرآن لوستلو اجازه نه راکوي. دوی غواړي موږ له دین او ټولنې څخه وباسي.» د طالبانو د ښځو پر ضد د سرکوبګرانه چلند په دوام کې، د دې ډلې د «امر بالمعروف او نهي عن المنکر» ادارو ښځو او نجونو ته په څو ولايتونو کې خبرداری ورکړی چې د مذهبي مراسمو پر مهال دې قرآن په لوړ غږ نه لولي. دا اقدام يوازې د افغان ښځو سخت غبرګونونه نه دي راپارولي، بلکې يو ځل بيا يې د طالبانو د يو‌جنسه او ښځه‌دښمن نظام واقعي څېره څرګنده کړې ده. د غور، غزني او بادغيس ښځې وايي، طالبانو په عملي ډول د دوی د عبادت او د قرآن د تلاوت حق محدود کړی دی او دا کار د دې په پلمه توجيه کوي چې د ښځو غږ نامحرم نه‌شي اورېدلای. د ښځو د حقونو فعالان وايي، دا پرېکړه د طالبانو د منظمې تګلارې برخه ده چې غواړي د ښځو غږ په ټولنيزو او مذهبي چارو کې چوپ کړي. سما ابراهيمي، د غور يوه ځوانه نجلۍ، زن‌نيوز ته وايي: «اوس د طالبانو تر بيرغ لاندې د قرآن په لوړ غږ لوستل جرم ګڼل کېږي. پلار مې ملا دی او تل وايي قرآن ولوله، خو طالبان وايي د ښځې غږ حرام دی. دوی موږ داسې اړ کړي يو چې حتی خپل عبادت هم په چوپتيا کې ترسره کړو.» شازيه مرادي له غزني هم دا پرېکړه د ښځو پر مذهبي او انساني هويت نېغ برید بولي او وايي: «وايي موږ مسلمانان يو، خو قرآن لوستل نه پرېږدي. ورو ورو غواړي موږ له دين او ټولنې وباسي او بيا راباندې د کفر ټاپه ولګوي.» مرضيه فروزان، دیني علومو ښوونکې له بادغيسه، وايي د طالبانو د امر بالمعروف اداره ښځو ته خبرداری ورکړی چې په مذهبي مراسمو کې دې له لوډسپيکر يا لوړ غږ څخه استفاده نه کوي. شنونکي وايي چې د دې نوي حکم سره، طالبان د ښځو د له منځه وړلو په پروژه کې يو بل ګام پورته کوي؛ هغه پروژه چې له زده‌کړې، کار، رسنيو او له محرم پرته له سفره د بنديزونو په پيل شوې وه، اوس د ښځو د غږ او د هغوی د سمبوليک حضور د منع تر پړاو رسېدلې ده. د طالبانو تر واک لاندې ټولنه په عملي ډول يوې تک‌جنسي ټولنې ته بدله شوې ده؛ ښوونځي، پوهنتونونه، دولتي ادارې او حتی جوماتونه هم يوازې نارينه بڼه خپله کړې ده. نازيلا مشعل، يوه کارپوهه، وايي: «اوس چې طالبان د ښځو غږ د قرآن د تلاوت پر مهال چوپوي، هڅه کوي د ښځو معنوي او کلتوري حضور په بشپړ ډول له عامه فضا څخه حذف کړي.» سياسي شنونکي باور لري چې دا تګلارې د دين له اصولو نه، بلکې د واک او ټولنيز کنټرول له محاسبې راټوکېدلې دي. طالبان د ښځو په حذفولو سره داسې جوړښت رامنځته کوي چې پرېکړې، ديني تبليغ او د اسلام تعريف ټول د دې ډلې له نارينه‌وو سره محدود وي؛ يوه ټولنه چې يوازې يو غږ لري، او هغه د حاکمې ډلې د طالبانو غږ دی.

Photo: Atif Aryan/AFP د طالبانو د روغتيا وزارت ويلي چې د افغانستان د شمال د وروستۍ زلزلې د مړ شويو کسانو شمېر ۲۷ تنو ته لوړ شوی دی. د دې وزارت وياند شرافت زمان نن سه‌شنبه (۱۳ لړم) په يو خبرپاڼه کې ويلي چې د زلزلې د قربانيانو شمېر ۲۷ تنو ته او د ټپيانو شمېر ۹۵۶ تنو ته رسېدلی دی. دا په داسې حال کې ده چې له دې وړاندې د ملګرو ملتونو د ماشومانو د ملاتړ صندوق (يونيسف) ويلي وو، په دې زلزله کې ۲۰ تنه مړه او ۹۴۵ نور ټپيان شوي دي، چې له دې ډلې ۹ تنه په بلخ او ۱۱ تنه په سمنګان کې مړه شوي دي. يادونه ده چې د ۶.۳ ريښتر په کچه زلزله د دوشنبې په شپه (۱۲ لړم) د بلخ ولايت د خُلم ولسوالۍ ولړزوله، چې لړزه يې د سمنګان، کابل، بغلان، سرپل او کندز په ولايتونو کې هم احساس شوې ده.

Photo: Abdel Majid BZIOUAT/AFP په داسې حال کې چې د افغانستان ښځې له خپلو بنسټيزو حقونو لکه زده‌کړې، کار او ورزش څخه محرومې دي، د افغان ښځينه فوټبال لوبغاړو يوه ډله چې په تبعيد کې ژوند کوي، د مقاومت او هيلې نوې کيسه ليکي. د فرانس پرېس (AFP) د راپور له مخې، دا لوبغاړې سره له دې چې له خپل وطنه لرې دي، بيا هم د خپلو هيلو لپاره مبارزه کوي او هڅه کوي د افغانستان د خاموش شويو ښځو غږ واوسي. منيژه نوري، ۲۲ کلنه لوبغاړې او د افغانستان د ښځو د فوټبال د تبعيدي لوبډلې غړې، ويلي دي: «کله چې طالبان په ۲۰۲۱ کال کې بېرته واک ته ورسېدل، زړه مې غوښتل مړه شم، ځکه نور مې هغه کار نه شوای کولی چې ورسره مينه لرم.» هغې زياته کړې: «له ځانه مې وپوښتل، ايا زه په داسې هېواد کې پاتې کېدل غواړم چې ښځې له زده‌کړې او ورزشه منع کوي؟» نوري چې اوس په استراليا کې ژوند کوي، د خپلې لوبډلې په لومړۍ نړيواله سيالي کې د «فيـفا د ښځو د يووالي» په ټورنمنټ کې په مراکش کې د دې ټيم تاريخي لومړی ګول ووهه. په دې سياليو کې، د افغانستان د ښځو ټيم که څه هم د چاد او تونس پر وړاندې دوه ماتې وخوړې، خو په درېيمه لوبه کې يې د ليبيا پر وړاندې د ۷–۰ په بريا سره ځلنده حضور درلود؛ بريا چې د ډېرو لپاره د چوپتيا ماتولو او د بېرته راګرځېدو سمبول و. نيلا محمدي، ۲۸ کلنه لوبغاړې، ويلي دي: «فوټبال زموږ لپاره يوازې يو لوبه نه ده، بلکې د ژوند او هيلې نښه ده. په افغانستان کې د ښځو ازادي بنده شوې، خو موږ اوس د هماغو ښځو غږ يو چې خاموش شوې دي.» مينا احمدي، ۲۰ کلنه لوبغاړې، زياته کړې: «په افغانستان کې زموږ هيلې راڅخه واخيستل شوې، خو کله چې فيفا موږ وپېژندلو، احساس مو وکړ چې يوه برخه مو بېرته راژوندۍ شوه. موږ روان يو، ځکه فوټبال زموږ د ژوند دوام لاره ده.» له دې وړاندې د فيفا رئيس جياني اېنفانتينو د افغان ښځو بېرته نړيوال ميدان ته ستنېدل «د يوې ښکلې کيسې پيل» بللی و او ويلي يې و: «دا ښځې د نړۍ د ميليونو نجونو لپاره د هيلې کيسه ليکي.» د افغانستان د ښځو د فوټبال ټيم چې د «د افغان ښځو يووالی» (Afghan Women United) په نوم فعاليت کوي، له هغو افغان لوبغاړو جوړ شوی چې په استراليا، برېتانيا، پرتګال او ايټاليا کې مېشتې دي، او د نړيوالې فوټبال فدراسيون (فيـفا) تر مستقيم څار لاندې تمرين او سيالۍ کوي. د دې ټيم روزونکې پالين هاميلي ده، چې پخوا د سکاټلنډ د ملي ټيم لوبغاړې وه

Photo: AP Photo/Sirat Noor ملګرو ملتونو ويلي، د افغانستان د شمال ولايتونو اوسېدونکي حتی له وروستۍ زلزلې وړاندې هم له اوږدمهاله فقر، وچکالۍ او د بنسټيزو خدماتو له کمښت سره مخ وو. د ملګرو ملتونو د وياند مرستيال فراحان حق د دې ادارې په تازه خبري ناسته کې ويلي: «حتی له دې زلزلې وړاندې، د دې سيمې خلک د له دوو ميليونو زياتو بېرته راستانه شويو مهاجرو له راتګ وروسته، له وچکالۍ، اوږدمهاله فقر او د لومړنيو خدماتو له کمښت سره مخامخ وو.» هغه زياته کړې چې ملګري ملتونه د مرستندويه ادارو په همغږۍ د زلزلې د زيانونو ارزونه کوي او د بېړنيو مرستو د رسولو پر چارو کار روان دی. د نوموړي په وينا، د لومړنيو راپورونو له مخې، د دوشنبې د سهار (۱۲ لړم) زلزلې په پايله کې لږ تر لږه ۲۰ تنه مړه او له ۹۰۰ زيات نور ټپيان شوي دي. حق ټينګار کړی چې د افغانستان بشري بحران لا هم ژور روان دی او د ملګرو ملتونو بشردوستانه پروګرامونه له جدي مالي کمښت سره مخ دي. ده ويلي: «له ټولې غوښتل شوې ۲.۴ ميليارده ډالره بوديجې څخه يوازې يوه برخه تأمين شوې، او له ۱.۵ ميليارده ډالرو زيات کسر لا هم شته.»

Photo: AFP د افغانستان لپاره د ښځو د ملګرو ملتونو اداره ويلي چې د دوشنبې شپې د زورورې زلزلې له رامنځته کېدو وروسته، د دې ادارې ښځينه مرستندوي ډلې له خپلو محلي همکارانو سره يو ځای د شمال زلزله‌ځپلو سيمو ته استول شوې دي، څو له ښځو او نجونو سره د ارزونې او مرستې چارې ترسره کړي. دغه اداره نن (۱۳ لړم) په يو پيغام کې ليکلي دي: «موږ د خپلو محلي همکارانو په همغږۍ د ښځو او نجونو بېړنۍ اړتياوې ارزونه کوو او له افغان ښځينه مرستندويانو ملاتړ کوو، څو هر څومره ژر چې ممکنه وي، د اغېزمنو کسانو لاسنيوی وکړي.» د يادونې وړ ده چې د ۶.۳ ريښتر په کچه زلزلې د دوشنبې په شپه (۱۲ لړم) د بلخ ولايت د خُلم ولسوالۍ ولړزوله، چې تر اوسه لږ تر لږه ۲۰ تنه د بلخ او سمنګان په ولايتونو کې مړه او له ۹۴۰ زيات ټپيان شوي دي. په دې زلزله کې سلګونه کورونه د خُلم، شولګرې، حضرت سلطان او د مزارشريف او ايبک ښارونو په ځينو برخو کې نړېدلي او ښځې او ماشومان د قربانيانو په منځ کې دي. دا پېښه يوازې څو وخت وروسته له هغې رامنځته شوې، چې د افغانستان ختيځې سيمې د يوې بلې مرګونې زلزلې شاهدې وې، چې له امله يې له دوه زرو زيات کسان مړه شوي وو.

Photo: @TajudeenOyewale/x د ملګرو ملتونو د ماشومانو د ملاتړ صندوق (یونیسف) استازي په افغانستان کې ويلي، د دې ادارې د مرستو ټیمونه د هېواد په شمال کې د زلزله‌ځپلو سيمو ته رسېدلي دي، څو له ماشومانو او اغېزمنو کورنيو سره مرسته وکړي. تاج‌الدين اويوالي، د يونيسف استازي، د دوشنبې په ورځ (۱۲ لړم) په يو پيغام کې چې په ټولنيز شبکه «ايکس» کې خپور شوی، د قربانيانو له کورنيو سره د خواخوږۍ څرګندونه کړې ده. هغه ليکلي دي: «موږ د افغانستان د شمال د وروستۍ زلزلې د قربانيانو په غم کې شريک يو او له اغېزمنو کورنيو او ټولنو سره خواخوږي لرو.» هغه زياته کړې چې يونيسف د خپلو همکارو نړيوالو ادارو سره په ګډه هڅه کوي، څو د ماشومانو او کورنيو بېړنۍ اړتياوې پوره کړي. دا په داسې حال کې ده چې د ۶.۳ ريښتر په کچه زلزلې د تېرې شپې په مهال د افغانستان شمالي ولايتونه ولړزول، چې له امله يې درانه تلفات او مالي زيانونه رامنځته شوي دي. د طالبانو د روغتيا وزارت ويلي چې تر اوسه له ۲۰ زيات کسان د بلخ او سمنګان په ولايتونو کې مړه شوي او ۵۳۴ نور ټپيان دي. د دې وزارت په وينا، دا لومړني شمېرې دي او امکان لري د قربانيانو شمېر نور هم زيات شي.

@PaikAftab/x د ۶.۳ ريښتر په کچه زلزلې د تېرې شپې (۱۲ لړم) په نيمه شپه د بلخ ولايت د خُلم ولسوالۍ ولړزوله چې له امله يې تر اوسه لږ تر لږه ۲۰ تنه مړه او له ۳۶۰ زيات نور ټپيان شوي دي. د راپورونو له مخې، زياتره قربانيان د بلخ او سمنګان له ولايتونو څخه دي. دا زلزله د شپې شاوخوا ۱۲:۵۹ بجې د ځمکې په ۳۵ کيلومتره ژوره کې رامنځته شوې وه او د کابل، بغلان، سمنګان، سرپل او کندز په ولايتونو کې هم احساس شوې ده. ځايي سرچينې وايي، د زلزلې له امله لسګونه کورونه د بلخ په خُلم او شولګره ولسواليو، د سمنګان په حضرت سلطان ولسوالۍ او ايبک ښار، او نږدې ۸۰۰ کورونه د بدخشان د شهر‌بزرګ ولسوالۍ د چوګاني په کلي کې بشپړ يا نيمه ويجاړ شوي دي. د بلخ د طالبانو ځايي چارواکو ويلي چې شپږ تنه په خُلم او دوه ماشومان په شولګره کې مړه شوي دي. په سمنګان ولايت کې هم له لسو زيات مړي او شاوخوا ۲۶۰ ټپيان ثبت شوي دي. يوناما او د بشري مرستو د همغږۍ دفتر (اوچا) ويلي چې د مرستې او ارزونې ډلې د پېښې سيمې ته رسېدلې دي، څو د زيانونو ارزونه وکړي او د بېړنيو مرستو رسونه پيل کړي.

Image: Zakia Khudadadi/Instagram ذکيه خدادادي، د پاراتکواندو افغان لوبغاړې او د پارالمپيک د کډوالو د ټيم غړې، د اروپا د شورا معتبره «شمال–جنوب» جايزه ترلاسه کړې ده. دا جايزه د چهارشنبې په ورځ (۷ لړم) د پرتګال د پارلمان په رسمي مراسمو کې د دغه هېواد ولسمشر هغې ته ورکړه. ذکيه خدادادي په يو پيغام کې ويلي، دا د هغې د ژوند له تر ټولو ځانګړو او نه‌هېرېدونکو ورځو څخه ده: «دا يوازې يو جايزه نه ده، بلکې د اميد، مقاومت او پر خوبونو د باور نښه ده، د هغو ټولو خلکو لپاره چې له سترو خنډونو سره سره نه تسليمېږي.» دغه افغان ورزشکاره، چې له ۲۰۲۱ کال وروسته له افغانستان وتلې او اوس په فرانسه کې ژوند کوي، دا جايزه د افغانستان ټولو ښځو، کډوالو او هغو ورزشکارانو ته ډالۍ کړې چې د يو روښانه راتلونکي لپاره هڅه کوي. ذکيه خدادادي په پاريس ۲۰۲۴ پارالمپيک سياليو کې د ټيکواندو په برخه کې د کډوالو د ټيم لپاره لومړۍ مډال وګاټه، دا برونزي مډال نه‌يوازې د دې ټيم، بلکې د ټولو مبارزو افغان نجونو لپاره د الهام سرچينه وبلل شوه. هغې په خپله وينا کې وويل: «زه ټولو ښځو ته، په افغانستان او نورو هېوادونو کې، وايم، اميد ژوندی دی، تاسې يوازې نه ياست. ورزش د سولې، ازادۍ او انساني کرامت نړيواله ژبه ده. زړور اوسئ او د ښه راتلونکي لپاره مبارزه وکړئ.» د «شمال–جنوب» جايزه د اروپا د شورا له‌خوا له ۱۹۹۵ کال راهيسې هغو کسانو ته ورکول کېږي چې د بشري حقونو، برابري او د ملتونو ترمنځ د فرهنګي خبرو اترو د پياوړتيا لپاره هڅې کوي.