د لټون پایلې

Photo: AFP/Getty Images د ملګرو ملتونو د ښځو اداره (UN Women) په خپل تازه راپور کې ويلي، افغانستان د طالبانو تر واک لاندې د ښځو، نجونو او د هغوی پر حقونو، ازادۍ او کرامت د «قصدي او بې‌ساري بريد» شاهد دی. په راپور «د افغانستان د جنسیتي شاخص ۲۰۲۴» کې، چې د يک‌شنبې په ورځ (۴ لړم) خپور شوی، راغلي چې نږدې اته له هر لسو ځوانو افغان ښځه څخه له زده‌کړې، کار او مهارت‌زده‌کړې محرومې دي؛ دا شمېر نږدې څلور چنده د نارينه‌وو له کچې زيات دی. د دې ادارې په وينا، افغانستان له دې وروسته چې طالبان واک ته رسېدلي، اوس د نړۍ دويم تر ټولو پراخ جنسیتي واټن لري، او ۷۶ سلنه توپير د ښځو او نارينه‌وو تر منځ د زده‌کړې، روغتيا، پرېکړې کولو او مالي ګډون په برخو کې لیدل کېږي. د ملګرو ملتونو د ښځو اداره خبرداری ورکوي چې افغان ښځې له نږدې ټولو برخو د ژوند وشړل شوې دي، او دا حالت هېواد له نړيوالو د بشري پرمختګ له معيارونو په څرګند ډول شا ته وړي. په راپور کې زياته شوې: «د افغانستان پرمختګ به تر هغه له زوال سره مخ وي، څو چې د ټول ولس، په ځانګړي ډول د ښځو، د ګډون او پرمختګ زمينه برابره نه شي.» راپور «د افغانستان د جنسیتي شاخص ۲۰۲۴» د اروپايي ټولنې په مالي ملاتړ چمتو شوی او د ښځو وضعیت يې په پنځو اساسي برخو کې ارزولی: ژوند او روغتيا، زده‌کړه او مهارت‌زده‌کړه، کار او مالي ګډون، پرېکړه‌کولو کې ګډون او له تاوتريخوالي خلاصون. د دې موندنو له مخې، د طالبانو د څلور کلنې واکمنۍ وروسته، د افغانستان د ښځو وضعیت يو ځل بيا توره انځور وړاندې کوي، چيرې چې ميليونونه ښځې او نجونې له زده‌کړې، کار او آزاد ژوند څخه محرومې دي، او د هغوی د پياوړتيا او پرمختګ فرصتونه تر بل هر وخت زيات محدود شوي دي.

Photo Credit: Reuters اروپايي ټولنې او ازبکستان د همکارۍ د شورا په وروستۍ غونډه کې، چې په لوګزامبورګ کې ترسره شوه، د افغانستان د مېرمنو او نجونو پر وضعیت ژوره اندېښنه څرګنده کړې ده. د اروپايي ټولنې او ازبکستان د همکارۍ د شورا اتلسمه غونډه د اکتوبر په ۲۱مه نېټه په لوګزامبورګ کې ترسره شوه، چې پکې دواړو لورو د سياسي او اقتصادي همکاریو پر پراختيا ټينګار وکړ او د افغانستان بشردوستانه او بشري وضعیت، په ځانګړي ډول د مېرمنو او نجونو حالت، اندېښمنوونکی وباله. د اروپايي ټولنې د شورا په رسمي اعلاميه کې ويل شوي چې دواړو لورو د سيمه‌ييز ثبات، د ترهګرۍ پر ضد مبارزې او د بشري حقونو د مراعات پر اهميت ټينګار وکړ. اروپايي ټولنې همداراز د ازبکستان هڅې د بشري حقونو د اصلاحاتو، د جبري کار پر ضد مبارزې او د جنسي برابري د ملاتړ په برخه کې وستايلې. دغه اندېښنه په داسې حال کې څرګندېږي چې د طالبانو له بيا واکمنېدو راهيسې د افغانستان مېرمنې په منظم ډول له زده‌کړې، کار او ټولنيز حضور څخه محرومې شوې دي. په تېرو څلورو کلونو کې ميليونونه افغان مېرمنې او نجونې له سختو محدوديتونو، جبري محروميتونو او جوړښتي سرکوب سره مخ دي، يو حالت چې د بشري حقونو نهادونه يې د «جنسیتي آپارتاید» څرګند مثال بولي.

Image: unognewsroom ريچارد بنټ، د ملګرو ملتونو د بشري حقونو ځانګړي راپور ورکوونکي، د افغانستان په چارو کې د طالبانو وروستی علنی اعدام په بادغیس ولايت کې غندلی او ويلي یې دي چې طالبان له علني اعدامونو د خلکو د وېرولو او د ټولنې د کنټرول لپاره د يو وسيلې په توګه کار اخلي. بنټ په يو بيان کې زياته کړې: «علنی اعدام او نور ظالمانه مجازات نه يوازې يو وېروونکی ډول تاوتريخوالی دی، بلکې د وېرې د خپرولو او د ټولنې د ځپلو يو قصدي وسيله ده. دا کړنې بايد په څرګنده توګه وغندل شي.» هغه د طالبانو د عدلي او قضايي جوړښت د عدالت او خپلواکۍ له نشتوالي سره په اشارې وويل: «د اعدام د مجازاتو پلي کول په هر هېواد کې د اندېښنې وړ دي، خو په افغانستان کې چې عادلانه محاکمه نه شته، دا مسئله لا زياته اندېښمنوونکې ده.» بنټ ټينګار کړی: «د اعدام سزا يوه بې‌رحمانه، غيرانساني او سپکوونکې جزا ده؛ ډېری وخت په ناعادلانه ډول پلي کېږي، نه بدلېدونکې ده، او د جرم د مخنيوي اغېزمن رول نه شي لوبولی.» هغه ويلي، د تېرې اوونۍ علنی اعدام د طالبانو د تاوتريخوالي يو بل مثال و، چې د وېرې د خپرولو او د ټولنې د کنټرول په موخه ترسره شو. بنټ له طالبانو غوښتي چې ټول اعدامونه ژر تر ژره ودروي او د دې مجازاتو د بشپړ لغوه کولو بهير پيل کړي. دا په داسې حال کې ده چې د طالبانو سترې محکمې د تله په ۲۴مه نېټه يو سړی، چې د قتل په تور مجرم پېژندل شوی و، د بادغیس ولايت په لوبغالي کې علناً اعدام کړ. د راپورونو له مخې، له هغه وخت راهيسې چې طالبان په اګست ۲۰۲۱ کې پر افغانستان واکمن شوي، لږ تر لږه ۱۱ تنه په علني ډول اعدام شوي دي.

Image: AP دیدبان حقوق بشر ويلي، طالبانو له بيا واکمنېدو راهيسې د افغانستان د رسنيو ازادي بې‌ساري توګه سرکوبه کړې او د ښځو حضور يې په رسنيو کې نږدې صفر ته راکم کړی دی. دغه بنسټ د پنجشنبې په ورځ (۱ لړم) په يو تازه راپور کې ويلي چې په تېرو څلورو کلونو کې رسنۍ د طالبانو د استخباراتو تر سخت سانسور او څار لاندې راغلي، او د دې ډلې سیمه‌ییز چارواکي د قوانينو د خپل‌سري پلي کولو له لارې د رسنيزې فضا د سخت محدودېدو لامل شوي دي. په راپور کې راغلي: «رسنيو راپور ورکړی چې د امر بالمعروف او نهي عن المنکر مامورين په مکرر ډول د قوانينو د مراعت د څار لپاره، په ځانګړي ډول د ښځو او نارينه‌وو د کار د ځای د جلاوالي او د حجاب د مراعات ډاډ لپاره، رسنيو ته ورځي.» دیدبان حقوق بشر ټينګار کړی چې دغه محدوديتونه د ښځینه خبریالانو شمېر په شدیده توګه کم کړی دی؛ داسې چې په ډېرو ولايتونو کې نور هېڅ ښځينه خبریاله په رسنيو کې کار نه‌کوي. ښځینه خبریالانو ويلي چې دندې پر مهال په کليوالو سيمو کې اړ دي له محرمو سره سفر وکړي او اجازه نه‌لري له طالب چارواکو سره خبرې وکړي. فرشته عباسي، د افغانستان لپاره د دیدبان حقوق بشر څېړونکې ويلي: «که څه هم ټول افغان خبریالان زیانمن شوي او ډېر یې له هېواده وتلي، خو ښځينه خبریالان تر ټولو زيات اغېزمنې شوې دي.» دغه نهاد زياته کړې چې طالبان ښځينه خبریالانې اړې کړې چې د دوی له‌خوا ټاکل شوی حجاب واغوندي، او په رسنيزو او تلويزيوني خپرونو کې يې د هغوی حضور سخت محدود کړی دی. همدارنګه، د هغو سریالونو او خپرونو خپرول هم منع شوي چې ښځې پکې ګډون لري. په راپور کې ويل شوي، طالبان له خپرېدو مخکې رسنيز راپورونه لولي او هر هغه مطلب سانسور کوي چې د دوی په باور د خلکو «روحيه او ذهنيت» کمزوری کوي. دغه فشارونو ډېر خبریالان دې ته اړ کړي چې ځان‌سانسور وکړي او خپل راپورونه يوازې د رسمي او تشريفاتي پېښو لکه د جايزو د وېش، ډيپلوماتيکو ليدنو او پراختيايي پروژو پوښښ ته محدود کړي. يو خبریال چې په کابل کې مېشت دی، دیدبان حقوق بشر ته ويلي چې دوه ځله يوازې له دې امله نيول شوی چې د دولتي مراسمو راپور يې نه‌دی خپور کړی. بل خبریال هم ويلي چې له يو دولتي محفل څخه د نه‌ګډون وروسته، د راپور ورکولو حق ترې اخيستل شوی دی. دیدبان حقوق بشر د تبعيدي افغان خبریالانو له سخت حالت سره هم اشاره کړې او ويلي يې دي چې ډېری يې په ګاونډيو هېوادونو کې د اجباري اخراج له خطر سره مخ دي. دغه بنسټ له کوربه هېوادونو غوښتي چې د «نه‌اخراج» اصل مراعت کړي او افغان خبریالان، په ځانګړي ډول ښځې، له جبري بېرته‌ستنېدو خوندي وساتي. فرشته عباسي ټینګار کړی: «د طالبانو له‌خوا د رسنيو سرکوب په داسې حال کې زيات شوی چې افغانستان نن له ازادو او خپل‌واکو رسنيو سره تر هر بل وخت زياته اړتيا لري.» هغې زياته کړې: «امريکا، برېتانیا، آلمان او نور هغه هېوادونه چې د افغانانو د بيا مېشتېدو ژمنې يې کړې، بايد له له خطر سره مخ افغان خبریالانو خپل ملاتړ پراخ کړي او ټول اخراجونه افغانستان ته ودروي.» دیدبان حقوق بشر همدارنګه له پاکستانه دریمو هېوادونو ته د افغان پناه‌غوښتونکو د بيا مېشتېدو د چټکتیا او له تبعيدي رسنيو، په ځانګړي ډول له ښځينه خبریالانو د ملاتړ غوښتنه کړې ده. دا څرګندونې په داسې حال کې شوې دي چې طالبان له بيا واکمنېدو وروسته، پر رسنيو او خبریالانو پراخ محدوديتونه لګولي دي، چې له امله يې ګڼ شمېر رسنۍ تړل شوې او سلګونه خبریالان، په ځانګړي ډول ښځې، اړ شوي له هېواده ووځي.

Sent to Zan TV په داسې حال کې چې د طالبانو پراخ محدوديتونه د افغانستان په کچه د ښځینه خبریالانو فعالیت سخت محدود کړی، يو غږیز رسنۍ د «نوای زن» په نوم په ځانګړې توګه د ښځینه خبریالانو د فعالیت لپاره په هرات کې خپل کار پیل کړی دی. د دې راډیو مسؤلين وايي، د دې بنسټ هدف د ښځینه خبریالانو ملاتړ، د ښځو د حقونو لپاره دادخواهي، او د اوسني وضعیت لاندې د ښځو له ژوند او چلنجونو سره تړلو واقعيتونو ته انعکاس ورکول دي. د دې رسنۍ د مسؤل په وینا، د راډیو ټول کارکوونکي او خبریالان ښځې دي، او ۸۰ سلنه خپرونې یې تعلیمي بڼې لري. په همدې حال کې، ځینې مېرمنې چې له لارې یې د دې راډیو کارمندانې شوې دي، له دې فرصته خوښي ښيي او وايي، سره له شته ګواښونو او فشارونو، هوډ لري چې د هغه ښځو غږ شي، چې اوس د طالبانو د کنټرول، سانسور او پراخو محدودیتونو تر سیوري لاندې ژوند کوي. په داسې شرایطو کې چې ډېرې رسنۍ تړل شوې او لسګونه ښځینه خبریالانې بې‌کاره شوې دي، د «نوای زن» فعالیت یو بې‌ساری او زړور ګام بلل کېږي، څو د بیان ازادۍ او د ښځو د حقونو لپاره مبارزه ژوندۍ پاتې شي.

Image Source: dailymail بشیر هوتک، ۲۳ کلن افغان پناه‌غوښتونکی، د يوې ښځې د «جنسي آزار» او «وهلو ټکولو» په تور د سه‌شنبې په ورځ په لندن کې محکمې ته حاضر شو. تور پرې دی چې د روان کال د جون ۲۹مه نېټه، يې په لندن کې د وېسټ‌اېنډ سیمې په یوه بار کې یوه ښځه له جنسي او فزیکي زورونې سره مخ کړې ده. د برېتانيايي رسنيو د راپورونو له مخې، د پېښې پر مهال هوتک د لندن ختيځ ته په «آيبېس سټایلز سېون‌کينګز» هوټل کې اوسېده. هوتک د محکمې غونډې ته له يوه فارسي‌ژبي وکيل سره حاضر شو، خو يوازې څو دقيقې وروسته وکيل اعلان وکړ چې نور نشي کولای د هغه دفاع پر غاړه واخلي. د راپورونو له مخې، کله چې له هوتک وغوښتل شول څو خپل دريځ د تورونو پر وړاندې څرګند کړي، هغه وژړل او ويې ويل: «انګليسي مې ډېره ضعيفه ده. ناروغ يم، د ډاکترانو تر درملنې لاندې يم او ډېر دوايانې کاروم.» قاضي هغه ته درې اوونۍ مهلت ورکړ چې نوی وکيل پيدا کړي. ټاکل شوې ده چې بله محکمه د نومبر په ۱۰مه نېټه ترسره شي. تر هغې نېټې، هوتک په مشروط ډول خوشې پاتې کېږي، په دې شرط چې له مدعيې سره هېڅ ډول تماس وانه‌خلي. قاضي خبرداری ورکړی که دا شرطونه تر پښو لاندې شي، پوليس به هغه ونیسي او د موقتي آزادۍ پرېکړه به بيا وڅېړل شي.

Photo: HarrietHarman/X د برېتانيا د مېرمنو او نجونو لپاره ځانګړې استازې هريت هرمن ويلي، د طالبانو د سرکوب او محدوديتونو سره سره د افغانستان مېرمنې نه دي تسليم شوې او برېتانيا هم د هغوی د حقونو په دفاع کې ټينګه ولاړه ده. هرمن د چهارشنبې په ورځ (۳۰ تله) په يو پيغام کې، چې د افغان فعاله مېرمنو سره د هغې د پخوانۍ غونډې انځور هم ورسره و، وليکل: «د افغان مېرمنو پيغام روښانه دی؛ هغوی نه دي تسليم شوې، او موږ هم به تسليم نه شو. برېتانيا د هغوی د حقونو په غوښتنه ټينګه ولاړه ده او د هغوی غږ پياوړی کوي.» په هغه انځور کې چې هغې خپور کړی، يو شمېر افغان فعاله مېرمنې د هرمن او د افغانستان لپاره د برېتانيا له ځانګړي استازي ريچارد ليندزي سره يو ځای ليدل کېږي. له دې وړاندې، ريچارد ليندزي د اکتوبر په لسمه نېټه همدا انځور خپور کړی و او دا ناسته يې «يو سازنده او مهم بحث» بللې وه. هغه ويلي و چې د افغان مېرمنو مشرانو خپل نظرونه د مېرمنو د حقونو، رهبرۍ او د هغوی د ونډې د ملاتړ په اړه شريک کړل. دا څرګندونې په داسې حال کې شوې دي چې د افغانستان مېرمنې لا هم د طالبانو تر واک لاندې له زده‌کړې، کار او ټولنيز حضور څخه محرومې دي. د نړيوالې ټولنې له پرله‌پسې غوښتنو سره سره، طالبانو تر اوسه د مېرمنو د بنسټيزو حقونو د بېرته راګرځولو په برخه کې هېڅ ګام نه دی اخيستی.

Photo: AP/variety د کابل په چوپو کوڅو کې، هلته چې يو وخت د ښځو د اجرا غږونه د کمرې مخې ته خپرېدل، اوس دروند چوپتیا هوا نيولې ده. د افغانستان ښځینه هنرمندانې، چې د کلونو ټولنيزو او کلتوري فشارونو سره سره يې هنر ته لاره موندلې وه، نن يو ځل بيا حاشيې ته شړل شوې دي. طالبانو له خپلو ښځو ضد محدودیتونو سره، داسې ښکاري لکه وخت یې چې بېرته شاته ګرځولی وي. کبرا هاشمي د هغو ښځینه له ډلې ده چې يو وخت يې د فلمونو او سریالونو په رولونو سره د خپل کورنۍ د ژوند څرخ په حرکت ساته، خو اوس يوازې د خپل کور څلور ديوالونو ته ځير پاتې ده. کبرا د «زن‌نیوز» سره په خبرو کې وايي: «طالبان نه يوازې دا چې ماته د هنري فعاليت اجازه نه راکوي، بلکې زه يې د کورنۍ بندۍ ته اړ کړې يم. دا هنر يوازينۍ د عايد لار وه، خو اوس له ما څخه اخيستل شوی دی.» خو کبرا يوازې نه ده. شازيه فرهمند، بله هنرمنده لوبغاړې، د هغو ورځو کيسه کوي چې د طالبانو د «امر بالمعروف او نهي عن المنکر» ادارې له لوري ترې ګواښ شوی و. هغې «زن‌نیوز» ته وويل: «هغوی ماته وويل چې نور بايد زما مخ په فلمونو کې ونه‌ښکاري. اوس حتی زما ګډون په ټلويزيوني پروګرامونو کې هم منع شوی دی. هغوی غواړي زموږ غږونه چوپ کړي، داسې لکه موږ چې هېڅ وجود ونه‌لرو.» په همدې مهال، خديجه نعيمي، يوه ښځه چې هم مور ده او هم د کور نان‌بره، په بغض‌ناکه غږ خپل د ژوند ستونزمن حالت «زن‌نیوز» ته بيانوي: «ميړه نه لرم، څوک نه لرم چې نان کور ته راوړي. د هنر له لارې مې کولای شول خپلو څلورو لوڼو ته خواړه برابر کړم، خو اوس... شپه له لوږې ویده کېږو.» دا کيسې يوازې څو غږونه دي له سلګونو هغو ښځو څخه چې غږونه يې د سياست او افراط‌ګرۍ د لوړو دېوالونو تر شا ورک شوي دي. ښځې چې هنر ورته يوازې يو شوق نه، بلکې د بقا لار وه. خو نن د صحنې پرده راټيټه شوې ده او د کمرې رڼاګانې نه د خوښې، بلکې د جبر له امله مړې شوې دي. د افغانستان ښځې هنرمندانې يو ځل بيا د تيارې په منځ کې ولاړې دي، له هغه هيلې سره چې لا هم د دوی په زړونو کې ژوندۍ ده. هيله چې يو ورځ به يې غږ بيا واورېدل شي او د افغان ښځې انځور، پياوړې، هنرمندې او نه‌څرګنده، د سينما پر پردو بيا ځلاندېږي.

Photo: UNICEF/Munir Tanweer د خوړو نړيوال پروګرام (WFP) خبرداری ورکړی چې په افغانستان کې لوږه مخ په خرابېدو ده او د ماشومانو تر منځ د خوارځواکۍ کچه په چټکۍ سره لوړېږي. دغه نهاد د دوشنبې په ورځ (۲۸ تله) په يو پيغام کې چې د «ايکس» په ټولنيز شبکه کې خپور شوی، ويلي چې د بودجې د کمښت له امله يوازې د اړمنو يوې کوچنۍ برخې ته د مرستې توان لري او له ژمي وړاندې بېړنۍ مرستې ته اړتيا ده. د خوړو نړيوال پروګرام په دغه پيغام کې ټينګار کړی چې «کافي او مغذي خواړه د هر ماشوم حق دی»، خو په افغانستان کې دا حق له ميليونونو ماشومانو څخه اخیستل شوی دی. دغه سازمان زياته کړې چې د هر ماشوم د ژوند په لومړنيو زرو ورځو کې تغذيه د هغه د بدني او ذهني ودې لپاره حياتي رول لري او د مغذي موادو نشتوالی په دې موده کې کولای شي د ماشوم پر روغتيا، زده‌کړې او د ده پر راتلونکې عايد ناوړه اغېز وکړي. دا په داسې حال کې ده چې ياد سازمان له دې وړاندې ويلي وو، که ۶۲۲ ميليونه ډالره بېړنۍ بودجه تأمين نه شي، نو په روان ژمی کې ميليونونه افغانان له بشري بحران سره مخ کېدای شي. د ملګرو ملتونو اړوند ادارو د راپورونو له مخې، له ۹.۵ ميليونه زيات کسان په افغانستان کې د جدي خوړو ناامنۍ سره مخ دي او نږدې ۱.۵ ميليونه تنه له دې ډلې په اضطراري حالت کې دي. دا بحران په ځانګړې توګه پر مېرمنو او ماشومانو اغېز کړی؛ شمېرې ښيي چې له ۱۴ ميليونو زيات ماشومان د حاد خوارځواکۍ له خطر سره مخ دي او لږ تر لږه ۵۰۰ زره ماشومان سږکال د لوږې له امله د مړينې له ګواښ سره مخ دي. د طالبانو محدوديتونه پر ښځو، د نړيوالو مرستو کمښت، اقتصادي بحران، پراخه بېکاري او طبيعي پېښې د دې بحران له اصلي عواملو څخه بلل کېږي.

Photo: Ariana News/EU د افغانستان لپاره د اروپايي ټولنې ځانګړي استازي ژیل برتران د خپل شپږ ورځني سفر په پای کې د افغانستان د بشري حقونو وضعیت، په ځانګړي ډول د ښځو حالت، اندېښمنونکی بللی دی. برتران د طالبانو پرېکړه چې ښځو یې د ملګرو ملتونو له دفترونو د کار کولو منع کړې، «د نړيوالې ټولنې لپاره منفي نښه» بللې او له دې ډلې یې غوښتي چې په دغو محدوديتونو بياکتنه وکړي. نوموړي يک‌شنبه (۲۷ تله) په يو بيان کې ويلي چې د طالبانو محدوديتونه پر مرستندويه ادارو د مرستو بهير ستونزمن او لګښت‌ناک کړی دی. د ده په وينا، اروپايي ټولنې له هغه وخته چې طالبان په اګست ۲۰۲۱ کې بيا واک ته رسېدلي، تر اوسه له ۱.۸ ميليارده يورو زياتې مرستې د بشردوستانه، روغتيا، ښوونې او اقتصادي پراختيايي چارو لپاره افغانستان ته ځانګړې کړې دي. هغه زياته کړې چې يو تازه بسته د ۸۳ ميليونه يورو په ارزښت هم د خصوصي سکتور د پياوړتيا، د کار د فرصتونو د رامنځته کولو، ښوونې، روغتيا او د ښځو د اقتصادي پياوړتيا لپاره طرحه شوې ده. د اروپايي ټولنې ځانګړي استازي په خپل بيان کې همدارنګه د رسنيو د ازادۍ پر ملاتړ ټينګار کړی دی. هغه د افغانستان د ترهګريزو ډلو حضور اندېښمنونکی بللی او له طالبانو او پاکستانه يې غوښتی چې زغم وښيي او د ملکي وګړو ساتنه وکړي.