د لټون پایلې

Social Media د دوشنبې شپې د مرګونې زلزلې وروسته په کونړ ولایت کې سیمه‌ییزو سرچینو د ټپیانو، په ځانګړي ډول د ښځو او نجونو، د بحراني وضعیت په اړه سخته اندېښنه څرګنده کړې ده. د ځایي اوسېدونکو په وینا، د ښځينه ډاکترانو نشتوالی په روغتیايي مرکزونو کې لامل شوی چې سلګونه ټپي شوې ښځې په سمه توګه درملنه ونه شي. محمدولي، د سیمې یو اوسېدونکی، د زن‌نیوز سره په بغض ډک غږ ویلي: «اکثره ټپیانې ښځې او نجونې دي. کله چې له آوارو ایستل کېږي، د ښځينه ډاکترې د نشتوالي له امله هېڅ ډول درملنې امکانات ورته نه وي. یوازینۍ لار دا ده چې نورو ولایتونو ته انتقال شي، چې هغه هم له خطر او ځنډ ډک دی.» دا په داسې حال کې ده چې د طالبانو د دفاع وزارت د دې پېښې له رامنځته کېدو یوه ورځ وروسته د مړو شمېر له ۷۰۰ او د ټپیانو شمېر له ۲۰۰۰ کسانو ډېر اعلان کړی دی. زلزله چې د شپې پر مهال شوې، په کونړ کې ګڼې غرنیزې سیمې یې ورانې کړې او ډېرې کورنۍ یې تر خاورو لاندې راګیرې کړې دي. د ښځو د حقونو فعالان او ځایي روغتیايي سرچینې وایي د ډاکترانو او نرسانو د سخت کمي له امله په روغتونونو او کلینیکونو کې یو ځل بیا د ښځو د حضور جدي اړتیا را برسېره شوې ده. د ختیځ افغانستان په دودیزه فرهنګ کې ډېری کورنۍ خپلو ښځو ته اجازه نه ورکوي چې د نارینه ډاکتر له خوا معاینه شي؛ یوه موضوع چې په اوسني بحراني حالت کې د ناروغانو ژوند ته ګواښ جوړولی شي. د سیمې اوسېدونکي او د مرستو رسوونکي بنسټونه له نړیوالې ټولنې او روغتیايي سازمانونو بیړنۍ مرستې غوښتي دي. هغوی خبرداری ورکوي چې د ټپي شویو ښځو نورو ولایتونو ته لېږد ډېر وخت نیسي او لګښت لري، او که سمدستي پاملرنه ونه شي، د تلفاتو د ډېرېدو امکان شته.

Photo: AP له پرون شپې د مرګونې زلزلې څو ساعته وروسته په ختیځ افغانستان کې د مړو شمېر له ۸۰۰ کسانو اوښتی او د ټپیانو شمېر تر ۲۵۰۰ کسانو زیات شوی دی. تر ټولو ډېر تلفات د کونړ ولایت څخه راپور شوي، هلته چې یوازې په یوه سیمه کې سلګونه تنه د آوارو لاندې مړه شوي دي. ذبیح‌الله مجاهد، د طالبانو ویاند، په یوه خبري ناسته کې ویلي چې په ننګرهار کې ۱۲ تنه مړه شوي او ۲۵۵ تنه ټپیان دي. هغه زیاته کړې چې په لغمان کې ۸۵ تنه او په نورستان کې ۴ تنه ټپیان شوي دي. خو تر ټولو ډېر تلفات په کونړ ولایت کې ثبت شوي دي. مجاهد ویلي چې د ژغورنې ډلې لا هم د ځمکنۍ لارې له لارې د دې ولایت ډېرو سیمو ته نه دي رسېدلي او له همدې امله د دقیقو تلفاتو شمېر په لاس کې نشته. سیمه‌ییزو سرچینو وضعیت په کونړ کې «فاجعه‌بار» بللی دی. د هغوی په وینا، ګڼ مړي لا هم تر آوارو لاندې دي او خلک له نن سهاره د قربانیانو په ایستلو او ښخولو بوخت دي. نورې سرچینې وايي د تلفاتو د ډېرښت له امله په سیمه‌ییزو بازارونو کې کفن ختم شوی او طالبانو د ننګرهار نه په چرخبالونو کې د کفن ټوکر وړی دی. خو سرچینې نیوکه کوي چې پر ځای د کفن د لېږلو، باید دارو، خوراکي توکي او د ژغورنې ډلې استول شوې وای. عیني شاهدان هم د رسمي اعلان شویو شمېرو نه د څو برابره لوړ تلفاتو خبر ورکوي او وایي سلګونه جسدونه لا هم تر آوارو لاندې پاتې دي. هغوی ټینګار کوي چې خلک له لوڅو لاسونو د مړو په لټون او ښخولو بوخت دي.

Social Media د فرانسې خبري آژانس د طالبانو په حواله راپور ورکړی چې د کونړ او ننګرهار د مرګونې زلزلې د قربانیانو شمېر له ۸۰۰ کسانو پورته شوی دی. طالبانو ویلي چې تر ټولو ډېر تلفات د کونړ ولایت په ځانګړي ډول د نورګل ولسوالۍ کې ثبت شوي او ګڼ کلي په بشپړ ډول ویجاړ شوي دي. د ملګرو ملتونو د یوناما دفتر د دوشنبې په ورځ (د وږي لسمه) د قربانیانو له کورنیو سره د خواخوږۍ پر مهال اعلان کړی چې د زلزله ځپلو لپاره د بیړنیو مرستو چمتووالی لري. په دې نهاد د خپرې شوې اعلامیې کې راغلي: «یوناما د هغو درنو تلفاتو، ټپيانو او پراخو ورانیو له امله چې زلزلې په ختیځو ولایتونو کې رامنځته کړل، ژوره خواشیني او اندوه څرګندوي.» همداراز، د ملګرو ملتونو سرمنشي انتونیو ګوتېرش د کونړ له مرګونې زلزلې د خپګان څرګندونه کړې ده. ورسره د ملګرو ملتونو یو شمېر اړوند ادارو او د ایران دولت هم د بیړنیو مرستو د استولو چمتووالی اعلان کړی دی. طالبانو ادعا کړې چې ځینې روغتیايي ډلې د ټپیانو د درملنې لپاره کونړ ته استول شوي دي. یاده دې وي چې پرون شپه ۱۱:۴۷ بجې یوه د شپږ ریشتره زلزله د ننګرهار د مرکز جلال‌اباد له شمال ختیځه ۲۷ کیلومترۍ کې شوې وه. تر اوسه دې زلزلې ګڼ پس‌لرزې هم درلودې دي.

Social Media د طالبانو سیمه‌ییز چارواکي په کونړ ولایت کې وايي چې د تېرې شپې د زلزلې د قربانیانو شمېر تر ۷۰۰ کسانو اوښتی او لږ تر لږه زر تنه نور ټپیان شوي دي. د کونړ د پېښو د مدیریت ادارې سرچینو ویلي چې تر ټولو ډېر تلفات د نورګل، څوکي، وته‌پور، مانوګي، چپه‌دره او شیګل په ولسوالیو کې ثبت شوي دي. یوازې د نورګل ولسوالۍ د مزار درې په سیمه کې تر ۶۰۰ ډېر کسان مړه شوي او دغه دره په بشپړ ډول ویجاړه شوې ده. د طالبانو چارواکو منلې چې په نورګل کې څو کلي په بشپړ ډول وران شوي دي. خو د طالبانو تر کنترول لاندې ملي تلویزیون د قربانیانو شمېر نږدې ۵۰۰ تنه اعلان کړی دی. دغه زلزله په ننګرهار، لغمان، نورستان او پنجشیر ولایتونو کې هم تلفات او وراني را منځته کړې ده. په ننګرهار کې لږ تر لږه ۱۰ تنه مړه شوي دي. دا په داسې حال کې ده چې له پرون نیمې شپې تر نن سهار پورې څو ځله زلزلې د افغانستان ختیځ ولایتونه ولړزول. لومړۍ زلزله چې شپږ ریشتره ځواک یې درلود، د پرون شپه ۱۱:۴۷ بجې د ننګرهار د مرکز جلال‌اباد له شمال ختیځه ۲۷ کیلومترۍ کې شوې وه. تر اوسه دې زلزلې پنځه پس‌لرزې درلودې دي.

Photo: AP Photo/Seth Wenig د ملګرو ملتونو د امنیت شورا اعلان کړی چې د افغانستان په اړه د دې شورا درې میاشتنی غونډه به د سپتمبر په میاشت کې ترسره شي. شورا په خپل راپور کې ویلي چې رزا اوتونبایوا، د سرمنشي ځانګړې استازې او د یوناما مشره، په دې غونډه کې خپل وروستی راپور وړاندې کوي او تر دې وروسته به د هغې دنده په افغانستان کې پای ته ورسېږي. همداراز، ولکر ترک، د ملګرو ملتونو د بشري حقونو لوړ کمیشنر، به هم په دې ناسته کې وینا وکړي. امنیت شورا د نړيوالو مرستو د کمېدو او د طالبانو د لاسوهنې په تړاو د دغو مرستو د وېش پر بهیر ټینګار کړی او ویلي یې دي چې د افغانستان د بشري حقونو وضعیت، په ځانګړي ډول د ښځو او نجونو لپاره، لا هم ناوړه دی. شورا د طالبانو له لوري د بشري حقونو د تازه او پرله‌پسې سرغړونو یادونه کړې ده؛ لکه د کابل په دفترونو کې د ملګرو ملتونو لسګونه ښځینه کارکوونکو ته د مرګ ګواښونه، د طالبانو د خوښې حجاب نه مراعتولو په تور د ښځو نیول او ځورول، او پر بیان آزادۍ او د زده‌کړې پر حق پراخ محدودیتونه. په راپور کې راغلي چې طالبان هڅه کوي خپلې بهرني اړیکې پیاوړې کړي او د مسکو له خوا د رسمیت پېژندنې ترلاسه کول یو بری بلل کېږي. راپور همداراز زیاتوي چې د اګست په اتمه نېټه، د تحریک طالبان پاکستان (TTP) ۳۳ غړي د ډیورند کرښې د اوښتو پر مهال د پاکستان خاورې ته، وژل شوي دي. دا په داسې حال کې ده چې تر دې وړاندې، د ملګرو ملتونو کارپوهانو د بشري حقونو له شورا غوښتي وو چې د طالبانو د استبدادي واکمنۍ مخالفت وکړي او د دې ډلې د اړیکو د عادي کېدو پر هڅو مقابله وکړي.

Photo: REUTERS/John Sibley via english alarabiya یوه ډله د افغانستان د ښځو د ملي فوټبال ټیم پخوانۍ لوبغاړې، چې د ۲۰۲۱ کال د طالبانو له واکمنېدو وروسته مجبوره شوې وې هېواد پرېږدي، اوس په انګلستان کې بیا ډګر ته راستانې شوې دي. د رویټرز خبري آژانس د راپور له مخې، دا پېښه چې د فیفا د پېژندنې د کمپ په چوکاټ کې په «سینټ جورج پارک» کې ترسره شوه، یوازې یو ورزشي تمرین نه و؛ بلکې د مقاومت او هیلو سمبول و. دغه لوبغاړو سره له دې چې د مهاجرت ستونزې او د وطن د لوبو محرومیت یې تېر کړی، فوټبال یې د خپل د اعتراض او آزادۍ د غږ په توګه ساتلی دی. الهه صفدري، د ملي ټیم پخوانۍ دروازه‌ ساتونکې، رویټرز ته ویلي: «کله چې طالبان راغلل، زه مجبوره شوم ورزشي وسایل او جامونه وسوزوم او ټولنیزې حسابونه مې وتړم، ځکه فوټبال د ښځو لپاره جرم و. نن، له څلورو کلونو وروسته، ډګر ته ستنېدل زما لپاره د مینې او خوښۍ ډک دي.» یاد کمپ د فیفا د هغه پروګرام وروستۍ مرحله ده چې موخه یې د افغانستان د ښځینه کډوالو د ۲۳ کسیز ټیم جوړول دي؛ دغه پروګرام د سکاتلنډۍ روزونکې پولین هامیـل په مشرۍ پر مخ ځي او د فیفا د رییس جاني اینفانتینو په وینا «پر سمه لاره یو مهم ګام» بلل شوی دی. نجمه عارفي، بله لوبغاړې چې په اتلس کلنۍ کې له کابله وتښتېده، ټینګار کړی: «یو سپی په د کابل په کوڅو کې له یوې ښځې ډېر حق لري. موږ غواړو له فوټباله داسې استفاده وکړو چې د افغانستان د نجونو غږ شو، او وښیو چې هغوی هېرې نه دي. که نړۍ خپلې سترګې پټې کړي، موږ لا هم دلته یو او نه وېرېږو.» په داسې حال کې چې د افغانستان د نارینه‌وو ملي ټیم لا هم د هېواد په نوم په نړیوالو سیالیو کې برخه اخلي، د طالبانو تر کنترول لاندې فدراسیون د ښځو ورزش په بشپړ ډول بند کړی دی. صفدري ټینګار کړی چې د افغانستان د ښځو هدف یوازې کمپونه نه دي: «موږ غواړو فیفا موږ په رسمیت وپېژني او اجازه راکړي چې افغانستان په جلاوطنۍ کې استازولي وکړي.» دغو لوبغاړو باور څرګند کړی چې په جلاوطنۍ کې فوټبال د دوی لپاره د مقاومت او هیلو نوې دروازه پرانستې ده؛ داسې فرصت چې کولای شي د الهام او مقاومت پیغام هغو نجونو ته ورسوي چې د طالبانو د محدودیتونو لاندې یې د زده‌کړې او ورزش خوب له لاسه ورکړی دی.

Photo: AP Photo/Khwaja Tawfiq Sediqi via toronto.citynews د بشري حقونو بنسټ «رواداري» په خپل تازه راپور کې ویلي چې د ۲۰۲۵ کال په لومړیو شپږو میاشتو کې په افغانستان کې د هدفمندو، مرموزو او فراقضایي وژنو کچه شاوخوا ۳۰ سلنه لوړه شوې ده. یاد راپور چې د شنبې په ورځ (د وږي ۸) خپور شوی، څرګندوي چې په دې موده کې لږ تر لږه ۲۵۱ تنه، چې ۲۰ ښځې او ۱۲ ماشومان هم پکې شامل دي، د طالبانو یا ناڅرګندو کسانو له لوري وژل شوي دي. دا شمېر د ۲۰۲۴ کال د همدې مودې په پرتله چې ۱۹۳ پېښې وې، ډېر لوړ دی. قربانیان زیاتره د پخواني حکومت کارکوونکي، معترضان، قومي مشران او هغه کسان وو چې د طالبانو د مخالفانو له ملاتړه په تور تورن شوي دي. رواداري ویلي چې د وژنو طریقې د ډزو، د یخو وسلو کارولو، سر پرې کولو او آن د قربانیانو سوځولو په بڼه وې. شمېره کسان هم د وژل کېدو نه مخکې تښتول شوي، نیول شوي، ګواښل شوي او یا د پوښتنو لاندې نیول شوي، او وروسته په مشکوک ډول وژل شوي دي. دغه بنسټ همداراز لږ تر لږه ۲۷ د اجباري تری تم کېدنې پېښې د روان کال په لومړیو شپږو میاشتو کې ثبت کړي دي. د دغو پېښو قربانیان زیاتره د پخواني حکومت کارکوونکي، قومي او مذهبي مشران یا هغه کسان دي چې د طالبانو د مخالفانو له ملاتړه په تور تورن شوي دي. د موندنو پر بنسټ، طالبانو په همدې موده کې لږ تر لږه ۱۵۰۹ تنه، چې ۱۶ ښځې هم پکې دي، په خپل‌سري ډول نیولي دي. دا شمېر د تېر کال په پرتله دوه برابره او د ۲۰۲۳ کال په پرتله شپږ برابره زیات دی. د مدني ټولنې فعالان، خبریالان، ښځې، د ټولنیزو شبکو کاروونکي او دیني عالمان د نیول شویو کسانو له ډلې دي. رواداري همداراز ویلي چې په همدې موده کې څلور تنه د طالبانو په زندانونو کې د سختو شکنجو له امله مړه شوي دي. د دغه بنسټ په وینا، تر ټولو ډېرې د شکنجې له امله وژنې د طالبانو د استخباراتو په زندانونو کې ترسره شوي دي. شکنجه پکې د لت‌وکوټ، برقي شاک، د نوکانو ایستلو، د ساه بندولو، مصنوعي ډوبولو او جنسي او مذهبي سپکاوي په بڼو راپور شوې ده. په راپور کې همداراز د طالبانو له لوري د قومي او مذهبي لږکیو پر وړاندې سیستماتیک تبعیض ته اشاره شوې ده. د موندنو پر بنسټ، طالبانو په دندې، دولتي خدمتونو او بشري مرستو کې پراخ تبعیض عملي کړی او آن په ځینو ولایتونو کې یې لږکي د مذهب د بدلولو ته اړ کړي دي. دغه بنسټ همداراز د طالبانو سخت محدودیتونه پر د ښځو زده‌کړو، کار او تګ راتګ یاد کړي او ویلي چې ښځې د دې ډلې تر واک لاندې عدالت ته لاسرسی نه لري او د هغوی پر وړاندې د تاوتریخوالي پېښې نه څېړل کېږي. یاده دې وي چې طالبان له بېرته واک ته ستنېدو وروسته په افغانستان کې څو ځله د پراخو بشري حقونو د نقض په تور تورن شوي دي؛ له ښځو او نجونو د حقونو د ځپلو څخه نیولې تر قومي او مذهبي لږکیو پر وړاندې تبعیض پورې. د ملګرو ملتونو کارپوهانو دغه محدودیتونه او د بشري حقونو نورې سرغړونې «د بشریت پر ضد جنایت» بللي او د دې ډلې د حساب ورکوونې غوښتنه یې کړې ده.

Photo: euronews د ګارډین ورځپاڼې راپور ورکړی چې طالبانو امر کړی ټولې د ښځو ښکلاخونې چې له رسمي بندیز وروسته هم په پټه فعالیت کوي، باید وموندل شي او وتړل شي. د دغه امر پر بنسټ، د دغو مرکزونو ښځینه مسؤلینو ته یو میاشت وخت ورکړل شوی چې خپله چارې ودروي، کنه نو نیول کېږي. یاده دې وي چې د افغانستان د ښځو ښکلاخونې د ۲۰۲۳ کال په اګست کې په رسمي ډول وتړل شوې چې په پایله کې شاوخوا ۱۲ زره کاروبارونه بند او تر ۵۰ زرو ډېرې ښځینه سینګارګرې بېکارې شوې. سره له دې، ګڼ شمېر سالونونه په پټه فعالیت ته دوام ورکوي. دغه پرېکړه د طالبانو د پراخو محدودیتونو د لړۍ یوه برخه ده. تر دې وړاندې طالبانو د ښکلاخونو، ورزشي سالونونو، پارکونو تړل او د محرم پرته د سفر بندیز لګولو له لارې ښځې له ټولنیز حضور څخه په عملي ډول ایستلې دي.

Photo: Wikipedia هبت‌الله اخندزاده، د طالبانو مشر، د عاشقانه شعرونو ویلو او په شعرونو کې د نجونو او هلکانو د توصیف منع کړې او خبرداری یې ورکړی چې سرغړونکي به مجازات شي. د طالبانو د عدلیې وزارت د شنبې په ورځ (د وږي ۸) «د مشاعرې د تنظیم قانون» خپور کړ چې د دې ډلې د مشر له لوري توشیح شوی او په دوو فصلونو او ۱۳ مادو کې ترتیب شوی دی. د دې قانون له مخې، شاعرانو ته اجازه نه ده چې په خپلو شعرونو کې د نجونو او هلکانو د دوستۍ یادونه وکړي او مکلف دي یوازې د طالبانو په وینا د «اسلامي اخلاقو او شرعي سیاست» په چوکاټ کې شعرونه ووایي. په دې قانون کې له شاعرانو غوښتل شوي چې شعرونه یې د «نفس تزکیې، د اسلامي عقیدې پیاوړتیا، د امت اتحاد او د اسلامي غوښتنو» پر بنسټ ولاړ وي او له «بې ځایه احساساتو» او «ناوړه غوښتنو» تش وي. طالبانو همداراز شرط ایښی چې هر ډول مشاعره باید د دې ډلې د اطلاعاتو او فرهنګ وزارت تر څارنې لاندې ترسره شي او یوازې له رسمي ثبت او ارزونې وروسته د خپرېدو اجازه ولري. دغه نوی محدودیت په داسې حال کې اعلان شوی چې طالبانو تر دې وړاندې هم د عاشقانه شعرونو ویلو منع کړې وه. له دې ډلې د بېرته واک ته رسېدو وروسته، د افغانستان ګڼ شاعران او د فرهنګ خلک د فشارونو او محدودیتونو له امله اړ شوي چې هېواد پرېږدي.

Photo: flickr ریچارد بېنت، د افغانستان د بشري حقونو په برخه کې د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور ورکوونکي، د افغان کډوالو د شړلو د دوام په اړه اندېښنه ښودلې او د دې لړۍ د درولو غوښتنه یې کړې ده. هغه د جمعې په ورځ (د وږي ۷) په ایکس ټولنیزه شبکه کې لیکلي چې افغانستان د ډېرو وګړو لپاره ناامن دی او د هغوی جبري شړل د پاکستان له نړیوالو ژمنو سره په ټکر کې دي. بېنت ټینګار کړی چې هغه هېوادونه چې له افغانانو ملاتړ کوي، باید د بیا مېشتېدو لپاره ډېرې لارې پرانیزي او پاکستان او نورو ګاونډیو هېوادونو ته چې میلیونونه افغان کډوال پکې مېشت دي، خپلې مرستې زیاتې کړي. دا اندېښنې داسې مهال راپورته کېږي چې د پاکستان چارواکو اعلان کړی، له د سپتمبر د لومړۍ نېټې څخه به ان هغه کډوال هم د شړلو په لړۍ کې شامل شي چې د لنډمهاله ثبت کارتونه (پی او آر) لري. له دې وړاندې د ملګرو ملتونو د کډوالو عالي کمیسارۍ او نورو نړيوالو بنسټونو خبرداری ورکړی و چې د کډوالو پراخ شړل کولای شي په افغانستان کې نوې بشري فاجعه رامنځته کړي.