د لټون پایلې

Image: WFP_Afghanistan/X د خوړو نړيوال پروګرام (WFP) خبرداری ورکړی چې ميليونه افغان ښځې هره ورځ ويني چې ماشومان يې د خوارځواکۍ له امله رنځيږي، په داسې حال کې چې نړيوالې مرستې کمې شوې او ژمی رانژدې شوی دی. جان اېليف، د خوړو د نړيوال پروګرام رئيس په افغانستان کې، د سه‌شنبې په ورځ (۲۰ لړم) وويل: «افغان ښځې ويني چې ماشومان يې د خوارځواکۍ پر وړاندې تسليمېږي، خو دوی له مرستو بې‌برخې پاتې شوې او له يو نه‌زغمل کېدونکي حالت سره يوازې پرېښودل شوې دي. اوس د مرستو د کمېدو وخت نه دی، ژمی را نږدې دی، بايد مرستې زياتې کړو او هغه همبستګي عملي کړو چې ژمنه مو پرې کړې وه.» دا خبرداری په داسې حال کې ورکول کېږي چې د خوړو نړيوال پروګرام يوه ورځ مخکې هم د افغانستان د تغذيې د بحران د سختېدو راپور ورکړی و، په ځانګړي ډول د ښځو او ماشومانو تر منځ. دغه اداره ويلي چې دا بحران «مخنیوی کېدونکی» دی، خو د مرستو کمښت ښايي د ژمي د بشپړو مرستو مخه ونيسي. له دې وړاندې د نړيوالې ادارې «ورلډ ويژن افغانستان» هم ويلي و چې افغانستان د نړۍ له بدترينو د تغذيې له بحرانونو سره مخ دی. د دې ادارې د معلوماتو له مخې، ۳.۷ ميليونه افغان ماشومان له شديدې خوارځواکۍ رنځيږي، او له يو ميليون زيات ماشومان د سمدستي مړينې له ګواښ سره مخ دي. شنونکي وايي، د نړيوالو مرستو کمښت او له پاکستان او ايران څخه د کډوالو جبري ستنېدل د افغانستان انساني حالت لا پسې خراب کړی دی. ښځې او ماشومان تر ټولو ډېر له خطر سره مخ دي؛ هغه بحران چې د ژمي له راتګ سره ښايي په يوه چوپه فاجعه بدل شي.

Image: Javed Tanveer/AFP د هرات په ولایت کې د ښځو لپاره د برقعې د جبري کولو له پریکړې وروسته، د افغانستان د جمهورپالو ښځو شبکې په یوه اعلامیه کې دا پرېکړه د طالبانو له لوري «د ښځو د بنسټیزو حقونو او د انسانی د کرامت ښکاره نقض» بللې ده. په اعلامیه کې راغلي، د طالبانو پالیسۍ، لکه جبري حجاب، د زده‌کړې او کار منع، او د ښځو د ټولنیز حضور محدودول، «د اسلامي، انساني او بشري حقونو له ارزښتونو سره په ښکاره تضاد کې دي». دغه شبکه ټینګار کوي چې ښځه او سړی د انسان په توګه د برابر او نه‌سلبېدونکو حقونو لرونکي دي، او هېڅ ډله حق نه لري چې د دین يا حجاب په نوم د ښځو ازادي او د انتخاب حق محدود کړي. په اعلامیه کې راغلي: «د ښځو پر وړاندې د ورځ په ورځ زياتېدونکو محدوديتونو پلي کول د طالبانو هغه وېره څرګندوي چې له آګاهو او فعالو ښځو یې لري. طالبان غواړي د ښځو په بند ساتلو سره خپل واک د ناپوهۍ او استبداد پر بنسټ ټينګ وساتي.» دغه شبکه له د هرات له ښځو غوښتي چې چوپتيا ماته کړي او په سوله‌ييزو او مدني لارو د دې تګلارې پر وړاندې خپل اعتراض څرګند کړي. همدارنګه، له نړيوالو ادارو، رسنيو او د بشري حقونو له مدافعانو غوښتنه شوې چې د طالبانو دا کړنې مستندې کړي او د سياسي او حقوقي فشار له لارې د دې محدوديتونو د بندېدو لپاره اقدام وکړي. دا اعلاميه په داسې حال کې خپرېږي چې طالبانو په هرات ولایت کې د ښځو لپاره د برقعې اغوستل جبري کړي دي. د راپورونو له مخې، ښځې پرته له برقعې د روغتونونو، دولتي ادارو او ترانسپورتي وسایطو ته د ننوتو اجازه نه لري. په تيرو ورځو کې، يو شمېر ښځو په کابل او هرات کې د دې پرېکړې پر ضد د اعتراض په بڼه برقعې وسوځولې او هغه يې «د ښځو د ځپلو او د ټولنې له ژوند څخه د حذف وسيله» بللې ده.

Sent to Zan TV د ازادۍ، ډيموکراسۍ او بشري حقونو د ارزښتونو د پياوړتيا په موخه د برلين د ازادۍ کنفرانس د دوشنبې په ورځ (۱۹ لړم) د آلمان په پلازمېنه کې ترسره شو. په دې ناسته کې د بېلابېلو هېوادونو سياستوال، مدني فعالان او د بشري حقونو مدافعان ګډون کړی و. شکريه بارکزي، د افغانستان د ولسي جرګې پخوانۍ غړې او د نړيوال ازادۍ کانګرس مرستياله، په خپله وينا کې د افغانستان د ښځو د روان «جنسیتي اپارتايد» او د بشري حقونو د پراخ نقض په اړه ژوره اندېښنه څرګنده کړه. هغې له نړيوالې ټولنې وغوښتل چې د افغان ښځو او نجونو د ملاتړ لپاره عملي او اغېزمن ګامونه پورته کړي. همدارنګه، نيلوفر ايـوبي، د بشري حقونو فعاله او د منځني ختيځ او شمالي افريقا د شورا غړې، او رويا محبوب، د ښځو د حقونو مدافعه، په خپلو خبرو کې د طالبانو د پاليسيو د سختو اغېزو يادونه وکړه چې د افغان ښځو د ټولنيز، زده‌کړيز او مسلکي ژوند پر ټولو برخو يې درانه زيانونه رسولي دي. د برلين د ازادۍ کنفرانس، چې د برلين د ازادۍ د اونۍ يوه برخه ده، سږکال هم د ښځو د حقونو د ايراني فعالې مسيح علي‌نژاد په ګډون ترسره شو. دغه کنفرانس په داسې حال کې ترسره کېږي چې د افغانستان ښځې د نړۍ د تر ټولو سخت‌دريځ رژيم تر واک لاندې ژوند کوي. هغوی له زده‌کړې، کار، سفر او ټولنيز حضور څخه محرومې دي او هره ورځ د هغو تګلارو سره مخ کېږي چې موخه يې د ښځو بشپړ حذف دی. د ښځو فعالان وايي، دا ډول ناستې د افغانستان له دننه څخه د چوپ شوو ښځو د غږ د رسولو لپاره يوه مهمه نړيواله لار برابروي.

Image: UNICEF د ملګرو ملتونو د ماشومانو د ملاتړ صندوق (يونيسف) وايي، د ۲۰۲۵ کال په ترڅ کې یې د نړيوال بانک په همکارۍ د افغانستان په بېلابېلو ولايتونو کې ۷۰ د ماشومانو د لومړني ودې مرکزونه (ECD) جوړ کړي، چې تر اوسه له ۲۰ زرو زيات ماشومان له دې خدمتونو ګټه اخيستې ده. یونيسف د دغه پروګرام موخه د ماشومانو ذهني او عاطفي وده او د مور او ماشوم تر منځ د مثبتې اړيکې پياوړتيا بللې ده. آزيتا صديقي، چې د دې پروګرام يوې ارشدې ښوونکې ده، په هرات کې وايي: «په دې مرکزونو کې زده‌کړه د لوبې، خبرو او شعرونو له لارې ترسره کېږي، څو ماشومان د خپلو ميندو ترڅنګ د باور او خوښۍ احساس وکړي.» په يوه ويډيو کې چې يونيسف د دوشنبې په ورځ (۱۹ لړم) خپره کړې، مدينه عظيمي، چې د دې پروګرام يوه برخه ده، ويلي: «ما زده کړل چې د درې کلونو څخه کم عمره ماشومان تر ټولو زيات د شعرونو او سندرو له لارې زده‌کړه کوي. کله چې له خپل ماشوم سره سندره وايم، د هغه چلند او احساسات ښه کېږي.» یونيسف وايي، دا پروګرام يوازې د ماشومانو په زده‌کړه نه، بلکې د ميندو په روزنه هم تمرکز لري، څو زده کړي چې د لوبو او عاطفي اړيکو له لارې د خپلو ماشومانو ذهني او احساساتي وده څنګه پياوړې کړي. دا پروګرام په داسې حال کې پلي کېږي چې ميليونه ماشومان په افغانستان کې د فقر، خوارځواکۍ او د زده‌کړې او روغتيايي خدمتونو د محدوديتونو له امله له لومړنيو د ودې او زده‌کړې فرصتونو څخه بې‌برخې دي.

Image: Ebrahim Noroozi / AP د خوړو نړيوال پروګرام (WFP) د افغانستان د خوارځواکۍ د سخت بحران په اړه خبرداری ورکړی، په ځانګړې توګه د ښځو او ماشومانو په منځ کې، او ويلي يې دي چې د ژمي له نږدې کېدو سره دا وضعه لا پسې خرابېږي. دغه سازمان د دوشنبې په ورځ (۱۹ لړم) په يو پيغام کې ليکلي: «لومړی ځل په څو لسیزو کې کېدای شي د ژمي بشپړه مرسته رسونه په افغانستان کې ممکنه نه وي.» د خوړو نړيوال پروګرام دغه بحران «د مخنیوي وړ» بللی او له نړيوالې ټولنې یې غوښتی چې د يوې بشري فاجعې د مخنيوي لپاره عاجلې او اغېزمنې مرستې وکړي. د دې ادارې په وينا، له ۲.۵ ميليونه زيات افغان کډوال، په ځانګړي ډول ښځې او ماشومان چې له پاکستان او ايران څخه شړل شوي، له سختې خوارځواکۍ سره مخ دي. له دې وړاندې، د «ورلډ ويژن افغانستان» په نوم نړيوالې ادارې هم خبرداری ورکړی و چې افغانستان د نړۍ له تر ټولو بدو تغذيې بحرانونو سره مخ دی. د دې ادارې په وينا، ۳.۷ ميليونه افغان ماشومان له حادې خوارځواکۍ رنځ وړي، چې له دې ډلې يو ميليون ماشومان د سمدستي مرګ له جدي خطر سره مخ دي. ورلډ ويژن زياته کړې چې له ۳۰۵ زيات د تغذيې خدمت مرکزونه د بوديجې د کمښت له امله تړل شوي او نړيوالې مالي مرستې يوازې ۳۰ سلنه د افغانستان د واقعي اړتياوو پوښښ کوي.

Image: WAKIL KOHSAR/AFP يو شمېر ښځينه ښوونکې په هرات کې د طالبانو له تازه سخت‌دريځه محدوديت څخه پرده پورته کړې او وايي، دا ډله اوس هغوی د چادري يا برقع د اغوستو لپاره مجبوره کړې ده؛ پرېکړه چې د ډېرو ښځو په باور، د تيارې او له ښوونيز ډګر څخه د ښځو د بشپړ حذف سمبول دی. شقايق مشفق، يوه تجربه‌کاره ښوونکې، زن‌نيوز ته په خبرو کې وويل: «طالبان ورځ تر بلې له ښځو سره خپله جګړه نوره هم شدیده کوي. زه ولاړم چې هغو کوچنيو نجونو ته درس ورکړم چې له مينې او شوقه مکتب ته راځي، خو طالبانو ماته د ننوتو اجازه را نه کړه، ځکه ما تور چادر اغوستی و، نه چادري. زه پنځوس کلنه يم، اوس به څوک غواړي چې ما وګوري؟» د شقایق دا خبرې د نن ورځې د افغان ښځې له واقعي ژوند څخه يوه دردناکه انځور وړاندې کوي؛ ښځه چې د تعليم د ژمنې او د طالبانو د جبر تر منځ راګير پاتې ده. فروزان توخي، بله ښځينه ښوونکې په هرات کې، وايي: «پرون موږ ته خبرداری راکړل شو چې بې له چادري مکتب ته مه ځئ. ما چادري واغوسته، خو نه مې لاره ليدله او نه مې سا اخیستلای شو. کله چې صنف ته ننوتم، ټولې زده‌کوونکې وېره‌نې شوې. چادري يوازې يو ټوټه کالي نه دي، بلکې د وېرې او خفګان هغه سيوری دی چې د ښځو او ماشومانو پر ذهن او روح دروند پروت دی.» دا نوی بندیز په داسې حال کې لګول شوی چې زرګونه ښځې په ټوله افغانستان کې له زده‌کړې او کار څخه محرومې شوې دي. اوس، د چادري په جبري کولو سره، طالبانو د ښځو د چوپولو او د هغوی د هويت د له منځه وړلو په لور يو بل ګام اخيستی دی.

Image: Quddus khatibi/Facebook ځايي سرچينې په هرات کې وايي، طالبانو يوه ښځينه ډاکټره نيولې او له څو ساعتونو بند وروسته يې بېرته خوشې کړې ده. د سرچينو په وينا، د طالبانو د «امر بالمعروف» سرتېرو نن سهار (د لړم ۱۹مه) د حوزوي روغتون له دروازې د جراحي متخصصې ډاکټرې شبنم فضلي نيولې ده. د ډاکټر فضلي مېړه، قدوس خطيبي، تأييد کړې چې مېرمن يې له څو ساعتونو وروسته بېرته خوشې شوې ده. ويل کېږي، د دې ښځينه ډاکټرې نيول د طالبانو له هغه نوي حکم سره تړاو لري، چې له مخې يې ښځې بې له برقعې د دولتي ادارو، په شمول د روغتونونو او ښوونځيو، د ننوتو اجازه نه لري. په کابل او هرات کې يو شمېر معترضو ښځو د دې پرېکړې پر ضد په يو سمبوليک حرکت کې برقعې وسوځولې او هغه يې «د ښځو د سرکوب او د ټولنې له صحنې د حذف وسيله» بللې ده. د ښځو د حقونو فعالان وايي، طالبان له دې پرېکړې سره د «جنسیتي اپارتاید» په لور يو بل ګام پورته کړی دی؛ هغه بهیر چې د زده‌کړې او کار له بنديزه پيل شو او اوس د ښځو د بشپړ حذف تر پړاو رسېدلی دی.

Image: Wakil Kohsar/AFP د هرات د فارسی ولسوالۍ په کچه د طالبانو د نوو محدودیتونو په دوام، د مسافرو د موټرو چلوونکو ته تازه لارښوونې ورکړل شوې دي. د دغو مقرراتو له مخې، چلوونکي اړ دي چې له چادري يا برقعي بې‌پرې ښځې، حتی که له محرم سره هم وي، موټر ته د ختلو اجازه ور نه‌کړي. فرشته، چې له ۶۰ کلونو ډېره عمر لري او د همدې ولسوالۍ اوسېدونکې ده، زن‌نيوز ته وايي چې د هرات ښار ته د تګ پر مهال له يوې ډېرې ترخې تجربې سره مخ شوې ده. هغې وويل: «موږ ته د خپلې لور له کوره هرات ته د تګ بلنه ورکړل شوې وه، خو کله چې زه او مېړه مې د سړک غاړې ته لاړو، هېچا ماته سواری را نه‌کړه. ويل یې، ته چادري نه‌لرې او موږ ته اجازه نشته چې تا سپره کړو.» د دې ولسوالۍ بله اوسېدونکې، سودابه، هم د ورته ستونزو يادونه کوي. هغې، چې غوښتل يې له خپلو لوڼو او مشر زوی سره هرات ته سفر وکړي، د سړک غاړې ته دوه ساعته انتظار کړی، خو هېڅ موټر چلوونکی حاضر نه شوی چې هغوی سپاره کړي. سودابه زياتوي: «په پای کې کور ته ستنه شوم او يوه چادري مې پیدا کړه چې د طالبانو د تېر حکومت له وخته پاتې وه. هغه مې واغوستله، زه او زوی مې ښار ته ولاړو، خو لورګانې مې له موږ سره نه‌شوې تللی.» دغه محدوديتونه يوازې د چلوونکو او مسافرو پورې نه محدودېږي. تېرې اونۍ طالبانو نوې لارښوونې هم صادرې کړې وې چې له مخې یې بې له چادري ښځو ته اجازه نه ورکول کېږي چې روغتونونو او دولتي ادارو ته داخلې شي. کارپوهان وايي دا تازه پاليسۍ د افغانستان پر ښځو د فشارونو د زياتېدو نښه ده؛ ښځې چې حتی د ضروري سفرونو لپاره هم له سختو خنډونو سره مخامخ دي.

Sent to Zan TV په استرالیا کې د سیدني په ښار کې د «ګیفا» د نړيوال سينمايي فلمونو لسم جشن ترسره شو، چیرې چې افغان ښځو خپل خاموش غږ د سینما له پردې نړۍ ته ورساوه. په دې جشن کې ځانګړې برخه هغو مستند فلمونو ته ورکړل شوې وه چې د طالبانو تر واک لاندې د افغان ښځو د رنځ او مقاومت انځور وړاندې کوي. له دغو فلمونو څخه يو هم د زینب انتظار مستند «پر د آزادۍ غږ ډزې» دی؛ ښځه چې خپله د افغان ښځو په اعتراضونو کې فعاله وه او د مبارزې او سرکوب ریښتینې صحنې یې کمرې ته راوستي دي. دا فلم د دوو خوېندو کيسه کوي چې د طالبانو د بندیزونو او تاوتریخوالي پر وړاندې ولاړې پاتې شوې دي. Sent to Zan TV دغه جشن د استرالیا میشتو سینماګرو او فعالانو په نوښت جوړ شوی او په کې ګڼ شمېر افغان معترض ښځې، هنرمندان او ټولنیز شخصیتونه ګډون وکړ. ګډونوالو ويلي: «په افغانستان کې چې نه د بیان ازادي پاتې ده، نه سینما او نه هم د ښځو د آزادۍ او د زده‌کړې غږ اورېدل کېږي، دا برخه د افغان ښځو د سختو واقعيتونو او د هغوی د مقاومت يو ژوندی انځور و.»

googleimage د طالبانو امنيتي چارواکي وايي، په لوګر ولايت کې يوه مور او لور د غلو له‌خوا وژل شوي دي. د طالبانو د امنيې قوماندانۍ د شنبې په ورځ (۱۷ لړم) په يوې خبرپاڼه کې ويلي، دا پېښه د دغه ولايت په مرکز پل‌علم ښار کې رامنځته شوې ده. د خبرپاڼې له مخې، غلو دغه ۶۰ کلنه ښځه او د هغې ۱۳ کلنه لور تر بې‌هوشه کولو وروسته په تبر وهلې او وژلې دي، او بيا يې مړي په صندوق کې اېښې دي. قوماندانۍ زياته کړې چې د دې پېښې په تړاو دوه کسان د عمرآباد له سيمې نيول شوي دي. د طالبانو په وينا، له قربانيانو نژدې څلور زره امريکايي ډالره او ۲۰۰ زره افغانۍ غلا شوې دي. دا پېښه په داسې حال کې شوې، چې طالبان څو ځل د «هېواد د عمومي امنيت» د ټينګښت دعوه کړې، خو راپورونه ښيي چې د غلا، وژنې او تښتونې پېښې په وروستيو مياشتو کې زياتې شوې دي. خلک په بېلابېلو ولايتونو کې وايي، طالبان د امنيت په ټينګښت او د جرمونو په مخنيوي کې پاتې راغلي دي.