د لټون پایلې

Image: GETTY IMAGES ملګرو ملتونو د ټولو ښځو او نجونو د امنیت پر حق ټینګار کړی او له دولتونو یې غوښتي چې د جنسیت‌محور تاوتریخوالي د پای ته رسولو لپاره حمایوي قوانین عملي کړي او د تاوتریخوالي د مخنیوي په برخه کې پانګونه وکړي. د ملګرو ملتونو د ښځو ادارې نن یک‌شنبه (۲۷ تله) په ایکس شبکه کې په یوه پیغام کې لیکلي: «هره ښځه او نجلۍ حق لري چې هر ځای کې د امنیت احساس وکړي.» دې ادارې ټینګار کړی چې دولتونه باید د قوانینو په مؤثر تطبیق او د تاوتریخوالي د عاملینو د معافیت له منځه وړلو سره، د یو له وېرې او تبعیض خالي نړۍ د رامنځته کېدو لپاره هڅه وکړي. دا پیغام داسې مهال خپرېږي چې د طالبانو تر واک لاندې افغانستان کې ښځې د خپلو ابتدایي بشري حقونو څخه بې‌برخې دي. افغانستان دا مهال یوازینی هېواد دی چې نجونې پکې له شپږم ټولګي پورته له زده‌کړو منع شوي؛ دا بندیز تر ۲.۲ میلیونه زیاتو نجونو ته د مکتب دروازې تړلي او د ځوان نسل راتلونکی یې له ګواښ سره مخ کړی دی. طالبانو همداراز، ښځې له ډېریو دولتي او خصوصي دندو منع کړې او د هغوی حضور یې په عامه ځایونو لکه پارکونو، ورزشي کلپونو او تلویزیوني خپرونو کې بند کړی دی. دغه پراخ محدودیتونه د ښځو او نجونو ژوند څنډې ته اړولی او فقر، جبري ودونه او کورنی تاوتریخوالی یې پراخ کړی دی. د بشر حقونو فعالان وایي، د طالبانو پالیسۍ د ښځو پر وړاندې د «جنسیتي آپارتاید» ښکاره بېلګه ده، او دوام یې د افغانستان د ټولنیز او انساني راتلونکي لپاره یو جدي ګواښ بلل کېږي.

image source: wikipedia د افغانستان د ژورنالستانو مرکز د طالبانو له‌خوا د شمشاد ټلوېزیون د فعالیت درول غندلي او دا یې د رسنیو په چارو کې «مستقیمه لاسوهنه» بللې ده. دې مرکز د شنبې په ورځ (۲۶ تله) په یوه اعلامیه کې ویلي چې د طالبانو استخباراتو د دې شبکې خپرونې ځکه درولي چې د پاکستان سره د پوله‌یزو نښتو راپورونه یې نه‌دي پوښلي او له طالبانو یې ملاتړ نه‌دی کړی. د ژورنالستانو مرکز له طالبانو غوښتي چې ژر تر ژره شمشاد ته بېرته د خپرونو اجازه ورکړي. شمشاد ټلوېزیون د جمعې په شپه (۲۵ تله) د طالبانو د امنیتي ادارو په امر په کابل کې «تر دویمې خبرتیا» پورې وتړل شو. د دې ټلوېزیون راډیو، ټولنیزې پاڼې او د خبرونو څانګه هم له دې سره یوځای بنده شوې ده. ځینې سرچینې وايي چې دا حکم له کندهار څخه ورکړل شوی؛ هماغه ځای چې د طالبانو مشر هبت‌الله اخندزاده مرکز لري. شمشاد د افغانستان له پېژندل شوو او پراخ لیدونکو ټلوېزیونونو څخه دی چې له ۱۳۸۵ کال راهیسې یې په پښتو ژبه خبري، کلتوري او ټولنیز خپرونې جوړولې. له هغه وخته چې طالبان بېرته واک ته رسېدلي، پر رسنیو سانسور سخت شوی، ژورنالستان نیول شوي، مدیران ګواښل شوي او د اقتصادي فشارونو له امله لسګونه رسنۍ تړل شوي دي. د شمشاد بندېدنه، د بیان د آزادۍ پر وړاندې د طالبانو د زیاتېدونکو فشارونو یو بل څرګند مثال دی.

Sent to Zan TV په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د مرستندوی دفتر (یوناما) د طالبانو او د پاکستان د پوځ ترمنځ د پوله‌یزو نښتو پر مهال د ملکي تلفاتو د زیاتوالي له امله اندېښنه څرګنده کړې او د دواړو خواوو ترمنځ له اعلان شوي اوربند هرکلی کړی. دغه دفتر د تاوتریخوالي د سمدستي درولو غوښتنه کړې ده. په هغه رسمي اعلامیه کې چې یوناما نن (۲۴ تله) خپره کړې، راغلي چې د تلې له ۱۸تله راهیسې د طالبانو او پاکستاني ځواکونو ترمنځ مسلحې نښتې د ملکي وګړو د درنو تلفاتو سبب شوې دي. د یوناما د معلوماتو له مخې، تر ټولو ډېر تلفات په کندهار کې د سپین‌بولدک ولسوالۍ کې ثبت شوي، چیرې چې لږترلږه ۱۷ ملکي کسان وژل شوي او ۳۴۶ نور ټپیان شوي دي. ښځې او ماشومان هم د قربانیانو په ډله کې شامل دي. یوناما زیاته کړې چې د نښتو لومړنۍ پېښې د پکتیکا، پکتیا، کنړ او هلمند ولایتونو کې هم شوي، چې له امله یې لږترلږه ۱۵ تنه ملکي وګړي ټپیان شوي او یو بل وژل شوی دی. یوناما له ټولو ښکېلو خواوو غوښتنه کړې چې د نړیوال بشردوستانه قانون پر وړاندې خپلو ژمنو ته وفادار پاتې شي او د نظامي عملیاتو پر مهال د «تفکیک، تناسب او احتیاط» اصول مراعات کړي، تر څو د ملکي وګړو ژوند ته زیان و نه‌رسېږي.

Image sourec: The Nation د طالبانو او د پاکستان د پوځ ترمنځ د زیاتېدونکو ترینګلتیاوو په لړ کې، نن سهار (۲۳ تله) د کندهار ولایت په سپین‌بولدک ولسوالۍ کې درنه پوله‌یزه نښته شوې، چې د دواړو خواوو له‌خوا لسګونه کسان وژل شوي او ټپیان شوي دي. د طالبانو ویاند ذبیح‌الله مجاهد په شبکه‌ی ایکس کې لیکلي، چې د پاکستان ځواکونو د سپکو او درنو وسلو په کارولو سره د افغانستان خاورې ته یرغل کړی، چې په پایله کې یې تر ۱۲ ډېر ملکي وګړي وژل شوي او لږ تر لږه ۱۰۰ تنه نور ټپیان شوي دي. هغه ادعا کړې چې طالبانو په متقابلو عملیاتو کې د پاکستان څو پوستي نیولي او «لسګونه پاکستاني سرتېري» یې وژلي دي. خو د پاکستان پوځ دغه ادعاوې رد کړې او طالبان یې پر برید تورن کړي دي. د دغه هېواد پوځي چارواکو په یوه اعلامیه کې ویلي، چې د چمن او کرم په پوله‌ییزو سیمو کې یې د طالبانو بریدونه په مؤثر ډول دفع کړي او د نښتې پر مهال یې ۱۵ تر ۲۰ طالب جګړه‌ماران وژلي دي. په ورته مهال، د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د بشري حقونو ځانګړي راپور ورکوونکي ریچارد بېنت د ملکي تلفاتو او نښتو له امله د خلکو د بې‌ځایه کېدو په اړه اندېښنه څرګنده کړې او له دواړو خواوو یې غوښتي چې زغم وښيي او نړیوالو قوانینو ته درناوی ولري. د سیمه‌ییزو سرچینو په وینا، د ټپیانو په منځ کې ښځې او ماشومان هم شامل دي او نښته څو ساعته دوام کړی. راپورونه ښيي چې د تیرې شپې د نښتې شدت، ګڼې کورنۍ د پوله‌ییزو سیمو پرېښودو ته اړې کړې دي. یاده نښته د طالبانو او پاکستان ترمنځ د تنشونو وروستۍ بېلګه ده. دواړو هېوادونو په وروستیو ورځو کې یو بل د سرحدي حریم په نقض تورن کړی. اسلام‌آباد طالبان تورنوي چې د تحریک طالبان پاکستان (TTP) غړو ته یې پناه ورکړې.

Image source: CNN ځايي سرچينې په کاپيسا ولايت کې وايي چې د طالبانو يو قوماندان په موټرسايکل يوه ښځه لاندې کړې، چې له امله یې دغه ښځه په روغتون کې مړه شوه. د سرچینو په وینا، دا پېښه د دوشنبې په ورځ (۲۱ تله) د کوه‌بند ولسوالۍ د «تربت» کلي کې رامنځته شوې ده. سرچینې تأييدوي چې د موټرسايکل چلوونکی «امرالله» نومېږي او د کوه‌بند ولسوالۍ د «درنامه» کلي د طالبانو د پوستې قوماندان دی. سرچينې زياتوي چې له دې پېښې وروسته طالبانو د وژل شوې ښځې کورنۍ د اعتراض له امله نيولې او زنداني کړې ده. د یادونې وړ ده چې د طالبانو د غړو بې‌احتیاطي په موټر چلولو کې، مخکې هم په یو شمېر ولایتونو کې د ځینو خلکو د مړینې سبب شوې ده. څو ورځې وړاندې، د طالبانو ځواکونو په لغمان کې دوه ماشومان تر موټر لاندې کړل چې له امله يې دواړه ووژل شول.

Photo: REUTERS د طالبانو او پاکستان ترمنځ د زیاتېدونکو ترینګلتیاوو وروسته، د پاکستان د دفاع وزیر خواجه محمد آصف ویلي چې د افغانستان اړوند روان وضعیت ښيي، اوس وخت رارسېدلی چې افغان کډوال د پنځو لسیزو وروسته د پاکستان خاوره پرېږدي. آصف د یکشنبې په شپه (۱۲ اکتوبر) پر ایکس په خپاره کړي پیغام کې لیکلي: «د پاکستان اقتصاد باید له هغوی ازاد شي. له نانوایي نیولې تر ترانسپورت، قراردادونو او د بار وړونکو موټرو مافیا پورې، دا ټول د افغانانو تر کنټرول لاندې دي. دا سکتورونه زموږ د اقتصاد ملا تیر دی او باید د بل چا تر اشغال لاندې نه وي.» آصف همداراز ټینګار کړی چې د پاکستان او افغانستان پوله باید د نړۍ د نورو رسمي پولو په څېر کنټرول شي او هېڅوک باید بې اجازې د پاکستان خاورې ته داخل نه شي. هغه زیاته کړې: «دا داسې نه ده چې سهار له خوبه پاڅې او د ناشتې لپاره له پولې واوړي او پېښور ته راشې.» دا څرګندونې په داسې حال کې مطرح کېږي چې یوه شپه وړاندې، د طالبانو او د پاکستان د پوځ تر منځ په سرحدي سیمو کې شدیدې نښتې شوې وې. یادونه باید وشي چې د ۲۰۲۳ کال راهیسې د پاکستان حکومت د «ناقانونه بهرنیانو د ایستلو» پلان پیل کړی؛ هغه پلان چې نه‌ یوازې بې‌سند افغانان، بلکې د راجستر شويو کډوالو (POR کارت لرونکي) یو شمېر کسان هم پکې شامل دي. روان کال، اسلام‌آباد پرېکړه کړې چې له ۱.۴ میلیونه زیات ثبت‌ شوي افغان کډوال هم له هېواده وباسي. پاکستاني چارواکي دا ګام د ملي امنیت د تګلارو، د قاچاق ضد مبارزې او د پولو د کنټرول یوه برخه بولي. خو زرګونه افغان کډوال، په ځانګړي ډول ښځې او ماشومان، اوس له عاجل نیولو او ایستلو سره مخ دي. د دې ایستلو تګلاره نه‌ یوازې د عادي کډوالو ژوند له ګواښ سره مخ کوي، بلکې د سلګونه ښځینه فعالانو، خبریالانو او د بشري حقونو مدافعانو ژوند هم له خطر سره مخامخ کړی دی؛ هغه کسان چې د طالبانو له تهدید او تاوتریخوالي څخه د خلاصون لپاره پاکستان ته پناه‌ورلي، خو اوس بیا له نیول کېدو، ایستلو او جبري ستنولو سره مخ دي. نړیوالو بنسټونو، په ځانګړي ډول ملګرو ملتونو او د بخښنې نړیوال سازمان، دا تګلاره «غیرانساني» بللې او خبرداری یې ورکړی چې جبري ایستل کولی شي پراخ بشري ناورین رامنځته کړي.

Photo: Amu د ملګرو ملتونو د ماشومانو د ملاتړ صندوق (یونیسف) خبرداری ورکړی چې د افغانستان د ښوونې نظام له یوه بې‌ساري بحران سره مخ دی او میلیونونه ماشومان، په ځانګړي ډول نجونې، له زده‌کړو محرومې دي. یونیسف د یکشنبې په ورځ (۱۲ تله) په خپاره کړي راپور کې ویلي، سیاسي محدودیتونه، د بودجې نشتوالی او پرله‌پسې بشري بحرانونه د تېرو شلو کلونو د پوهنې لاسته راوړنې له منځه وړي او تعلیمي نابرابري یې خورا زیاته کړې ده. د راپور له مخې، له دوو میلیونو زیاتې نجونې له شپږم ټولګي وروسته له زده‌کړو محرومې دي. د ښځینه ښوونکو په ګډون د ښوونکو کمښت، د ودانیو نشتوالی او د لومړنیو اسانتیاوو لکه برېښنا، اوبو او روغتیايي خدمتونو نه‌شتون د زده‌کړې کیفیت خورا ټيټ کړی دی. یونیسف موندلي چې نږدې نیمایي دولتي ښوونځي مناسبې ودانۍ نه لري، ۷۹ سلنه يې برېښنا نه لري، او ډېری یې له څښاک اوبو او تشنابونو محروم دي. په راپور کې دا هم راغلي چې د طالبانو تر واکمنېدو وروسته، دیني زده‌کړې د دولتي ښوونځیو د درسي موادو لویه برخه جوړوي او اوس د زده‌کړو نیمایي ساعتونه اسلامي زده‌کړو ته ځانګړي شوي دي؛ دا بدلون د عصري علومو د زده‌کړې فرصتونه لا محدود کړي دي. د یونیسف په وینا، ۹۰ سلنه لس کلن ماشومان حتی د یو ساده متن لوستو وړتیا نه لري، چې دا د زده‌کړې د کړکېچ ژورتیا ښيي. یادې ادارې زیاته کړې چې له ۲۰۲۳ کال راهیسې له ایران او پاکستانه د له دوو میلیونو ډېرو کډوالو بېرته راستنېدنه د ښوونې پر نظام ډېر فشار راوستی دی. ډېری بېرته‌راستانه شوي ماشومان، په ځانګړي ډول تر دولس کلنۍ پورته نجونې، د تعلیمي بنسټونو د نشتوالي او محدودیتونو له امله له زده‌کړو پاتې دي. د یادونې وړ ده چې د طالبانو له بیا واکمنېدو څلور کاله وروسته، یوازې د نجونو پر زده‌کړو بندیز نه دی لګېدلی، بلکې د افغانستان د پوهنې بنسټیز جوړښت هم د نړېدو په حال کې دی. د امکاناتو فقر، د نجونو له ښوونځیو ایستل، او د ښځینه ښوونکو رول کمزوری کول د یوه بشپړ نسل راتلونکی له خطر سره مخ کړی دی.

Image: AFP په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د ښځو ادارې ويلي، سره له دې چې افغان نجونې د ښځو د حقونو په يو تر ټولو سخت بحران کې ژوند کوي، خو بيا هم د خپل راتلونکي د جوړولو لپاره په هيله او ارادې سره هڅه کوي. دې ادارې د يکشنبې په ورځ (۲۰ تله) په ټولنيزه شبکه ایکس کې په يو پيغام کې ليکلي: «افغان نجونې د درسي ټولګيو خوبونه ويني او خپل راتلونکی جوړوي. سره له دې چې د ښځو د حقونو په سخت بحران کې لویې شوې دي، لا هم هيلمنې او پياوړې دي.» ملګرو ملتونو ټينګار کړی چې د افغان نجونو ترڅنګ ولاړه ده او پر ظرفيتونو او راتلونکي يې پانګونه ته دوام ورکوي. دا په داسې حال کې ده چې له ۲۰۲۱ کال راهيسې، کله چې طالبان بېرته واک ته ورسېدل، په افغانستان کې د نجونو پر متوسطه او لوړو زده‌کړو بنديز لګېدلی دی. دا پرېکړه افغانستان يوازنی هېواد ګرځولی چې نجونې پکې له زده‌کړو محرومې دي. ياد بنديز د نجونو ترمنځ د خپګان، انزوا او جبري ودونو د ډېرېدو لامل شوی او د افغانستان د ښځو او نجونو راتلونکی يې تيارو ته ډوب کړی دی.

Image Source: sidhant/X د طالبانو د بهرنيو چارو وزير، اميرخان متقي، نن (۲۰ تله) په نوي ډيلي کې په يوه خبري ناسته کې وويل: «موږ هېڅکله د ښځو تعليم حرام نه دی بللی، يوازې تر بل امر پورې ځنډول شوی دی.» دا ناسته د هند د بهرنيو چارو وزارت په غوښتنه وروسته له هغې ترسره شوه چې طالبانو په خپله تېرې خبري غونډه کې ښځينه خبريالانې له ګډون منع کړې وې. متقي زياته کړه: «موږ ۱۰ ميليونه زده‌کوونکي لرو چې ۲.۸ ميليونه يې ښځې او نجونې دي. محدوديتونه شته، خو موږ تعليم حرام نه دی بللی، يوازې تر بل امر پورې ځنډېدلی دی.» دا څرګندونې په داسې حال کې کېږي چې څلور کاله کېږي له کله چې طالبانو د نجونو لپاره د متوسطه او ليسې کچې ښوونځي تړلي دي او تر اوسه يې د پرانېستلو لپاره هېڅ ګام نه دی اخیستی. له هغه وخته چې طالبان بيا واک ته رسېدلي، افغانستان يوازنی هېواد دی چې هلته نجونې له ثانوي او لوړو زده‌ کړو محرومې دي. ملګرو ملتونو او يونسکو دا پاليسي د «جنسيت‌محور اپارتايد» يوه څرګنده بڼه بللې ده. د متقي دا وينا، د طالبانو له هغه تکراري ژمنې سره ورته ده چې وايي «تر اطلاع ثانوي پورې»، خو همدغه ژمنه څلور کاله کېږي چې د ميليونو افغان نجونو تعليم، راتلونکی او هيلې يې تروړلې دي. په همدې موده کې، طالبانو نه‌يوازې مکاتب نه‌دي پرانېستي، بلکې سلګونه تعليمي بنسټونه يې تړلي او لسګونه ښځينه ښوونکي يې کورنيو ته شړلي دي.

Image Source: sidhant/X د طالبانو د ښځو ضد چلند پر وړاندې له سختو غبرګونونو وروسته، د دې ډلې د بهرنیو چارو وزیر امیرخان متقي نن (۲۰ تله) اړ شو چې په نوي ډیلي کې د افغانستان په سفارت کې يوه بله خبري ناسته د ښځینه خبریالانو په ګډون ترسره کړي. طالبانو د جمعې په ورځ (۱۸ تله) په خپله لومړۍ خبري ناسته کې ښځینه خبریالانو ته د ګډون اجازه نه وه ورکړې؛ يوه پرېکړه چې د هند د رسنيو، د ښځو د حقونو فعالانو او سياسي څېرو له خوا له سختو نيوکو سره مخ شوه. د دې اعتراضونو په دوام، د هند د بهرنيو چارو وزارت له طالب استازو وغوښتل چې يو بل خبري کنفرانس دې د ښځو او سړو خبریالانو د مساوي ګډون په بڼه جوړ کړي. د دې وزارت يوه ویاند مخکې ويلي و چې لومړۍ ناسته د افغانستان د سفارت په ودانۍ کې ترسره شوې او د هند له صلاحیتونو بهر وه. په نننۍ ناسته کې، متقي نه يوازې ښځينه خبریالانو ته ځواب ورکړ، بلکې د طالبانو او پاکستان ترمنځ د سرحدي نښتو په اړه یې هم څرګندونې وکړې. نوموړي ادعا وکړه چې تېره شپه د طالبانو له لوري په ترسره شویو بریدونو کې ۵۸ پاکستانی سرتېري وژل شوي دي. متقي همداراز د طالبانو د ۹ غړو وژل کېدل هم تأیید کړل، خو له بلې خوا، پاکستاني رسنیو راپور ورکړی چې د دغه هېواد پوځ د طالبانو ۱۹ سرحدي پوستې نیولي دي. طالبان بیا ادعا کوي چې ۲۵ پوستې یې تر خپل کنټرول لاندې راوستلي دي. ځايي سرچينې وايي چې د پاکستان پوځ نن سهار د هلمند او پکتيکا په ولايتونو کې د طالبانو پر پوستو هوايي بریدونه ترسره کړي دي.